Streszczenie pracy doktorskiej:
Wojciech Kosek,
Pierwotny ryt Paschy
w świetle schematu literackiego Księgi Wyjścia 1–18,
Wydawnictwo Naukowe
Papieskiej Akademii Teologicznej w Krakowie,
Kraków 2008, ss. 440.

Streszczenie

Nie jest łatwym zadaniem odkrycie podstawowego schematu literackiego, według którego ostatni redaktor Księgi Wyjścia logicznie podzielił i uporządkował tekst na mniejsze jednostki literackie (perykopy).

W niniejszej rozprawie zadanie to zostało podjęte w oparciu o następującą regułę metodologiczną:

Najważniejszą osobą w Biblii jest Bóg nie Mojżesz, nie Izrael, nie Miriam, nie faraon…

Implikacją tej zasady jest: jeśli chce się zrozumieć święty tekst, to należy uważnie przeczytać każde zdanie w jego obecnej formie kanonicznej, a kiedy zdanie stanowią słowa Boga albo opis czynów Boga – należy przeczytać je z największą uwagą!

Tak tedy na przykład:

• Wj 3-4 i Wj 6, które wydawały się wielu uczonym relacjonować w różny sposób to samo objawienie się Boga Mojżeszowi, okazały się opisami dwu różnych grup zdarzeń (pierwsza grupa: przy Horebie, w Madian i w drodze z Madian do Egiptu; druga grupa: w Egipcie), dwu różnych etapów planu Boga,
• Wj 4,24-26 okazało się opisem ostatniego Bożego objawienia znaków, udzielonego podczas drogi powrotnej Mojżesza do Egiptu, a to zgodnie z właściwie odczytaną treścią Wj 4,21-24, a zwłaszcza frazy 4,21.

W obecnej dysertacji próba odczytania podziału Księgi Wyjścia zgodnie z zamysłem redaktora-hagiografa została podjęta odnośnie pierwszych osiemnastu rozdziałów, które okazały się (na poziomie narracyjnym) opisem kolejnych etapów skutecznie wykonanego Bożego planu wyprowadzenia Izraelitów z niewoli w Egipcie i wprowadzenia ich aż pod górę Bożą Horeb.

Jak to zostało pokazane w szczegółowej analizie: jeśli tekst Wj 1-18 zostanie podzielony na sześć perykop zgodnie z zamysłem ostatniego redaktora Księgi, to następny poziom narracji ukazuje się: tekst Wj 1-18 jest opisem przymierza, zawartego (ciętego) przez Boga i Izrael poprzez przejście pomiędzy rozciętymi na pół wodami Morza Sitowia.

Najpierw zbadano starożytny zwyczaj, według którego Bóg zawarł przymierze z Abramem (por. Rdz 15,17): pomiędzy połowami rozpłatanych przez Abrama zwierząt przeszedł ogień i dym, widoczne znaki przechodzącego Boga – tak właśnie Bóg zawarł przymierze z Abramem. To wydarzenie wydaje się być najlepszym biblijnym źródłem dla zrozumienia analogicznego przejścia – słupa ognia i słupa obłoku, znaków Boga idącego razem z Izraelem pomiędzy przepołowionymi wodami Morza Sitowia (por. Wj 14,15-31).

Drugim źródłem dla takiego rozumienia Wj 1-18 jest literacki schemat starożytnego traktatu przymierza: jak starożytne ludy (zwłaszcza Hetyci w XVI-XII wieku przed Chrystusem) zwykli sporządzać oficjalny zapis dokonanego przymierza w sześciu literackich krokach (perykopach), tak samo czyni to Wj 1-18.

⁕ Pierwszy element tego opisu – Wj 1,1-6,1 – to historyczny prolog: głównym jego celem jest przygotowanie partnera przymierza, Izraela, przez ukazanie Boga jako jego dobroczyńcy w czasach trudnej historii poprzedzającej zawarcie przymierza.

• Drugi element tego opisu – Wj 6,2–11,10 – to przedstawienie partnerów przymierza, w tym głównie autoprezentacja Boga, ukazującego poprzez dziesięć cudownych znaków swoją wspaniałość, wszechmoc, predyspozycje do pełnienia wobec Izraela roli suwerena-opiekuna. Ta perykopa informuje także w pierwszych wierszach, że Bóg inauguruje starożytny ceremoniał zawarcia przymierza z Izraelem: Bóg składa obietnicę uwolnienia Izraela z niewoli i zaprowadzenia go aż do ziemi Kanaan – do jego dziedzictwa, które On właśnie teraz Izraelowi nadaje. Genealogia Mojżesza i Aarona (Wj 6,13-7,7) – to przedstawienie reprezentantów drugiego partnera przymierza.

• Trzeci element tego opisu – Wj 12,1-13,16 – to nadanie przez Boga jako suwerena prawa przymierza Izraelowi. Zapewnienie pamięci o podjętym zobowiązaniu poddaństwa Izraela wobec יהוה jako jego Boga, Wybawcy, Króla i Męża (por. Ez 16; 20; 23) – to główny cel tego prawa przymierza, prawa oblubieńczej miłości.

• Czwarty element tego opisu – Wj 13,17-14,31 – to relacja z nieodwołalnego aktu: Bóg i Izrael zawarli przymierze przez wspólne przejście pomiędzy połowami rozciętego Morza Sitowia (por. Rdz 15,17; Ps 136,13; Jr 7,22-23; 11,1-8; 31,31-33) jako specyficznego zwierzęcia – Rahaba, Lewiatana, Smoka (por. Iz 51,9-10; Ps 74, 13-15).

• Piąty element tego opisu – Wj 15,1-21 – to relacja o formie i miejscu upamiętnienia zawartego już przymierza: jest to pieśń chwały, zapisana w sercach Izraelitów wtedy, gdy oni – natchnieni przez Bożego Ducha zaraz po przejściu Morza Sitowia – śpiewali Bogu. Izraelici wtedy sławili potęgę Pana i wyznawali, że On już teraz zrealizował obietnice złożone w dniu inauguracji ceremoniału zawarcia przymierza: wykupił już Izraela z niewoli i doprowadził go już (już teraz! – na zasadzie antycypacji) do góry jego dziedzictwa, do Sanktuarium Pana; יהוה jest już Bogiem Izraela, Izrael już jest Ludem יהוה.

⁕ Szósty element tego opisu – Wj 15,22-18,27 – opowiada o tym, jak Izrael-wasal jest wdrażany do zachowywania prawa moralnego przymierza, do głębokiej relacji miłości z Bogiem, do pamiętania o Jego łaskawości i zawartym przymierzu.

Cztery centralne perykopy (•) – to opis realizacji przez Boga i Izrael kolejnych czterech elementów starożytnego ceremoniału zawarcia przymierza; dwie zewnętrzne (⁕) z tymi czterema centralnymi tworzą 6-elementową całość kolejnych elementów literackiego schematu, według którego zapisywano traktaty przymierza w XVI-XII wieku przed Chrystusem.

Te sześć perykop tworzy retoryczną całość zwaną chiazm – A B C C’ B’ A’ – na podstawie głównej treści każdej z nich, a także na podstawie stosunku słów hebrajskich w formach wyrażających wydarzenia z przeszłości do sumy słów hebrajskich wyrażających wydarzenia z przeszłości lub przyszłości:

62%, 56%, 35%, (100-34)%, 56%, 62%.

Ryt Paschy składa się
z czterech głównych elementów struktury,
każdy z nich związany
z jednym tradycyjnym pucharem wina.

Te cztery kolejne elementy są elementami ceremoniału zawarcia / odnowienia przymierza. Którego przymierza w historii Izraela? – tego, które zostało opisane powyżej! Ryt Paschy jest wzorowany na 6-elementowej literackiej strukturze Księgi Wyjścia 1-18 jako traktatu zawarcia przymierza, przy czym w Passze z tej struktury elementy 1. i 2. zostały scalone, podobnie elementy 5. i 6.

Pierwsza część Paschy sprawia, że uczestnicy Paschy są rzeczywiście uczestnikami: a/. pierwszych dwu etapów Bożego planu exodusu (Pan chroni swój Lud w sytuacji zagrożenia ze strony faraonów; Pan ukazuje swoją moc poprzez cudowne dziesięć znaków), b/. pierwszego elementu ceremoniału zawarcia przymierza.

Ta część Paschy służy ukazaniu: 1/. wszystkich zasług Pana wobec Izraela aż do czasu podjęcia tegoż ceremoniału, 2/. Jego obietnic dla Izraela, 3/. wielkości Pana jako kontrahenta przymierza.

Pierwsza części rytu Paschy jest wzorowana na scalonych dwu pierwszych elementach struktury Księgi Wyjścia 1-18: perykopie 6,2-11,10 razem z poprzedzającą ją perykopą 1,1-6,1 (ona służy jako przygotowanie do podjęcia przez Pana i Jego Lud kolejnych czterech kroków wymaganych przez starożytny ceremoniał zawarcia przymierza).

Według reguł traktatu powinno się wymienić zasługi suwerena w czasie poprzedzającym dzień zawierania przymierza (lub: odnowienia przymierza). Trzeba zaznaczyć, że w pierwszej części Paschy uobecniany jest czas sprzed dnia 15. Abib w Egipcie, choć liturgiczną formą (znakiem liturgicznym) jest opowiadanie o wszystkich łaskach Pana aż do dnia odnowienia przymierza w  czasach świątyni. Ten element ceremoniału Paschy może zatem pochodzić z czasów Salomona, skoro w tej części opowiada się wszystkie wspaniałe czyny Pana w historii Izraela aż do czasu wzniesienia świątyni, a nie tylko te, które poprzedziły wyjście z Egiptu, ale i nie te, które miały miejsce po czasach Salomona.

Druga część Paschy sprawia, że uczestnicy Paschy są rzeczywiście uczestnikami: a/. trzeciego etapu exodusu (Lud w czasie uczty spożywa baranka-Paschę; Pan zabija pierworodnych Egiptu), b/. drugiego elementu ceremoniału zawarcia przymierza (Pan Bóg ogłasza prawo przymierza, a Lud je akceptuje i spełnia wszystko tak, jak Pan Bóg rozkazał).

Formą realizacji tego elementu jest uczta: spożywanie pokarmów, nakazanych przez prawo przymierza, zgodnie z biblijnym wyrażeniem: „Będzie to dla ciebie znakiem na ręce i przypomnieniem między oczami, aby prawo Pana było w ustach twoich, gdyż ręką potężną wywiódł cię Pan z Egiptu” (Wj 13,9). Pierwotnie w drugiej części Paschy jedzono baranka z przaśnym chlebem i gorzkimi ziołami, zaś od czasu zburzenia drugiej świątyni – spożywa się bez baranka, bo nie ma go gdzie ofiarować.

Druga części rytu Paschy jest wzorowana na trzecim elemencie struktury Księgi Wyjścia 1-18: na perykopie prawa 12,1-13,16, w której ukazany jest Bóg jako suweren-prawodawca: Pan nadaje prawa Paschy, związane zwłaszcza ze spożywaniem baranka-Paschy, oraz prawa Święta Przaśników, dotyczące przaśnego chleba exodusu. Literacką spójność tej perykopy zapewnia zasadnicza myśl: promulgacja praw i ich wyjaśnienie na podstawie historii wybawienia: 1/. praw co do spożywania baranka-Paschy (w tym Wj 12,29-33!), 2/. praw co do przaśnego chleba exodusu (w tym Wj 12,34-39!), 3/. innych praw, zapewniających upamiętnienie paschalnego dzieła Pana dla Izraela.

Trzecia część Paschy sprawia, że uczestnicy Paschy są rzeczywiście uczestnikami: a/. czwartego etapu exodusu (wymarszu z Egiptu i przejścia przez pustynię i Morze Sitowia), b/. trzeciego elementu ceremoniału zawarcia przymierza (nieodwołalnego już aktu cięcia – zawarcia – przymierza pomiędzy Bogiem a Izraelem, aktu dokonanego poprzez przejście Pana i Jego Ludu pomiędzy połowami przepołowionego Morza Sitowia – por. Ps 136,13).

Formą liturgicznej realizacji tego fundamentalnego aktu jest: 1/. spożywanie przaśnego afikomanu – אֲפִיקוֹמָן – jako „manny exodusu i przejścia po obnażonym dnie morza”, 2/. składanie dziękczynienia za pokarm i zbawienny exodus i wznoszenie błagań o ponowienie wyjścia z przaśnym chlebem, 3/. otwarcie drzwi na znak wyruszenia.

Trzecia część rytu Paschy jest wzorowana na czwartym elemencie struktury Księgi Wyjścia 1-18: na perykopie 13,17-14,31.

Czwarta część Paschy sprawia, że uczestnicy Paschy są rzeczywiście uczestnikami: a/. dwu ostatnich etapów dokładnie wypełnionego Bożego planu exodusu, b/. czwartego elementu ceremoniału zawarcia przymierza (oni uczestniczą w upamiętnieniu faktu jego zawarcia i w spełnieniu jego zobowiązań).

Forma realizacji tego elementu – to hymny wielkiego dziękczynienia za wysłuchanie błagań, za zawarte przymierze, które daje wolność Izraelowi. Wychwalanie Pana, mocy Jego działań – to tematyczne centrum wznoszonych do nieba słów recytowanych modlitw i śpiewanych psalmów drugiej części Hallelu (Ps 115-118) i Wielkiego Hallelu (Ps 136), piosenek, hymnów…

Czwarta część rytu Paschy jest wzorowana na scalonych dwu ostatnich elementach struktury Księgi Wyjścia 1-18: na perykopie 15,1-21 razem z następującą po niej perykopą 15,22-18,27. Perykopa 15,1-21 jest wielkim hymnem Mojżesza i mężczyzn, Miriam i kobiet, hymnem chwalącym Pana-Zbawiciela, hymnem ukazującym Jego niezwykłą potęgę, niezawodność w wypełnieniu danych przez Niego obietnic przymierza: strofy hymnu, śpiewanego zaraz po cudownym przejściu przez Morze Sitowia, ukazują Izraelitów już w Ziemi Obiecanej! Ten wspaniały hymn – razem z następującą po nim perykopą 15,22-18,27 – służy równocześnie i wychwalaniu Boga, i wpisywaniu przymierza w pamięć i serca Ludu. Podobnie i psalmy, i hymny, i dydaktyczne piosenki Paschy i (według niektórych żydowskich tradycji) śpiew „Pieśni nad Pieśniami” – zapisują w sercach uczestników sederu paschalnego prawo wdzięczności wobec Pana jako suwerena przymierza, jako Męża Izraela…