[1] Por. T. Krzesik, Problematyka czyśćca w polskim przepowiadaniu po Soborze Watykańskim II (seria: Ancilla verbi, 5), Kraków 2017, s. 24-25.

[2] Por. F. Varillon, Zarys doktryny katolickiej, tłumaczyła E. Krasnowolska, Warszawa 1972, s. 572.

[3] Zagadnienie to będzie przedmiotem bardziej szczegółowych analiz w niniejszym artykule, jako że do zamieszkiwania zmarłych w morzu nawiązuje Apokalipsa w obrazie Sądu Ostatecznego – por. Ap 20,13.

[4] Por. Bushell M. S., Tan M. D., «BibleWorks for Windows» version 6.0. A computer program for analyzing the Old and New Testaments. Copyright © 2003 BibleWorks, LLC. Dalej przywoływany jako BibleWorks 6.0. W BibleWorks 6.0. dostępny jest leksykon BDB-GESENIUS Hebrew-Aramaic and English Lexicon of the Old Testament. Complete and unabridged. By Francis Brown, S.R. Driver, and Charles Briggs (all D. D., D.Litt.), finished in 1906 and based upon several works of Wilhelm Gesenius (and editors), dated 1833, 1854, 1858, and 1895. Significant Hebrew formatting modifications and improvements made by Michael S. Bushell, 2001, to conform to lemma and inflected Hebrew forms and typeface. Cytowany dalej jako BDB-Gesenius Hebrew-Aramaic and English Lexicon of the Old Testament. W tymże leksykonie hasło 9529 I. רְפָאִים n.m.pl. shades, ghosts, name of dead in Sheol – rzeczownik rodzaju męskiego liczby mnogiej: cienie, duchy, nazwa zmarłych w Szeolu. Por. też F. Varillon, Zarys doktryny katolickiej, dz.cyt., s. 575.

[5] Por. M. Zerwick, Biblical Greek: Illustrated by examples. English Edition adapted from the Fourth Latin Edition by Joseph Smith. Ninth Reprint, Rzym 2011, s. 236: „The «theological passive» is a name given to the passive used in order to avoid directly naming God as agent”.

[6] Należy zaznaczyć, że egzegeta nie może odrzucić objawienia ze względu na to, że wyrażone jest ono w języku, który wydaje się – jak na współczesne oczekiwania – zbyt związany z fizycznym umiejscowieniem Otchłani gdzieś pod ziemią czy wodą. Egzegeta musi przyswoić sobie wiedzę, mentalność i język pojęciowy, w którym Bóg zechciał wyrazić prawdę o stworzonej przez Niego rzeczywistości zbawczej. Por. Pius XII, Encyklika Divino afflante Spiritu, 558, [w:] H. Lempa (red.), Aby lepiej słyszeć słowo Pana, t. II: Biblia w dokumentach Kościoła. Wybór tekstów i komentarz, Wrocław 1997, s. 103: „Egzegeta musi niejako w duchu powrócić do onych dawnych stuleci Wschodu i za pomocą historii, archeologii, etnologii oraz innych gałęzi wiedzy dokładnie określić, jakim rodzajem literackim zamierzali posługiwać się autorowie dawnych czasów i jakim się rzeczywiście posłużyli”. Na temat związku pomiędzy poglądami przyrodniczymi a teologicznymi Izraela na tle poglądów Starożytnego Wschodu zobacz J. Kosek, Model budowy świata według księgi Hioba, [w:] T. Jelonek, Z badań nad Biblią, nr 6, Kraków 2003, s. 201.

[7] Por. Pwt 26,14 z przypisem w Biblii Tysiąclecia³.

[8] Por. A. Jankowski, Eschatologia biblijna Nowego Testamentu, Kraków 1987, s. 217.

[9] Tak rozumie na przykład M. Morawski, Świętych obcowanie, cz. 1.: Komunia między duszami, Kraków 1903, ss. 133-134.

[10] A. Jankowski, Eschatologia biblijna Nowego Testamentu, dz.cyt., s. 217.

[11]  Por. Biblia Poznańska³, s. 909: Wstęp do Drugiej Księgi Machabejskiej.

[12] A. Jankowski, Eschatologia biblijna Nowego Testamentu, dz.cyt., s. 216: „W ślad za obrazem ważenia przez Boga na wadze ludzkich czynów pojawia się jako dalsza konsekwencja takiej oceny kategoria ludzi, którzy zajmują miejsce pośrednie między sprawiedliwymi a bezbożnymi. Im należy się oczyszczenie przy pomocy ognia gehenny (…) Wspólnota w Qumran wierzy również w «piec» oczyszczający”.

[13] Por. P. Grelot, Śmierć, [w:] X. L. Dufour i inni, Słownik teologii biblijnej, tłumaczył i opracował K. Romaniuk, Poznań – Warszawa 1985, s. 944.

[14] Por. K. Rahner, Fegfeuer, [w:] Lexikon für Theologie und Kirche, 1960, Verlag, Herder, Freiburg, t. IV, k. 51-55, k. 52.

[15] Por. R. K. Rittgers, The reformation of suffering: Pastoral theology and lay piety in late medieval and early modern Germany, Oxford 2012, s. 195.

[16] Por. BDB-Gesenius Hebrew-Aramaic and English Lexicon of the Old Testament, dz.cyt., 2903 I. חוּל [חִיל] vb. whirl, dance, writhe.

[17] Por. E. C. Hostetter, An Elementary Grammar of Biblical Hebrew (seria: Biblical languages: Hebrew), Sheffield 2000, s. 129-130: „Apart from a few instances in late Biblical Hebrew, the linguistic features of which are found in those books composed at a relatively late date, no Piel, Pual or Hithpael occur for hollow terms. Instead, substitute forms for these three stems were created by means of the repetition of the final root letter and the insertion of holem waw after the initial radical. These forms are designated as Polel and Polal (in place of Piel and Pual) and Hithpolel (for Hithpael)”.

[19] Por. D. Robinson, E. Levy, The Masoretes and the Punctuation of Biblical Hebrew, Bible Society in Israel, 2002 – w Internecie: ← kliknij, proszę! Por. także w Internecie L. Hunyadi, Tanach Cantillation Concordance: A unique way to look at the Hebrew Bible ← kliknij, proszę!

[20] Por. H. F. W. Gesenius (Author), E. Kautzsch (Editor), A. E. Cowley (Editor), J. Euting (Contributor), M. Lidzbarski (Contributor), Gesenius’ Hebrew Grammar, dz.cyt., § 15. The Accents.

[21] Szczególnie ważny jest przypadek dla Ps, Prz, Hi, gdy akcent Rebbia mugrash znajduje się przed Silluq, a Dehi przed Atnah – wówczas ich rola jest zmieniona na akcenty łączące, chyba że przynajmniej dwie «nieakcentowane sylaby» (toneless syllables) poprzedzają główny akcent rozdzielający. W tym przypadku do takich sylab wlicza się ruchome szewa po kamec, sere i holem (z meteg). Por. tamże: „Here, to avoid misunderstanding, we shall only notice further the rule that in the accentuation of the books תא״ם, the Rebbia mugrash before Sillùq, and the Dehi before Atnah, must be changed into conjunctives, unless at least two toneless syllables precede the principal disjunctive. For this purpose Šewâ mobile after Qameṣ, Sere, or Ḥolem (with Metheg) is to be regarded as forming a syllable”. Trzeba zauważyć, że w Hi 26,5 zachodzi omawiany tu przypadek, z tym, że są tu wymagane dwie «nieakcentowane sylaby» przed akcentem głównym Atnah. Zatem akcent Rebbia mugrash w Hi 26,5 jest akcentem rozłączającym.

[22]  Por. także Job 26,5-6 w szerszym kontekście, jak opisano w książce: A. SALVESEN, Textual Criticism, Translation Studies, and Symmachus’s Version in the Book of Job, „Textus” 30 (2021) 43-63; DOI: https://doi.org/10.1163/2589255X-bja10008 ← click, please!, s. 59-61.

[23] Por. K. Rahner, Fegfeuer, [w:] Lexikon für Theologie und Kirche, 1960, Verlag, Herder, Freiburg, t. IV, k. 51-55.

[24] Szukano w BibleWorks 6.0, dając w Command Center rozkaz dla WTM: .πυρ θειον.

[25] Por. M. Morawski, Świętych obcowanie, cz. 1.: Komunia między duszami, dz.cyt., s. 138-139.

[26] A. Nosol, Zstąpił do piekieł, AK 439 (1982), 170-178, 173.

[27] Por. S. Haręzga, Błogosławieństwa Apokalipsy, Katowice 1992, s. 80-98.

[28] Por. THAYER Greek-English Lexicon of the New Testament w BibleWorks 6.0: 1148 γίνομαι; Por. R. Popowski, Wielki słownik grecko-polski Nowego Testamentu, wydanie 3, Warszawa 1997, s. 108-110: γίνομαι, w szczególności punkt B. Jako substytut εἰμί: być, okazywać się.

[29] Tekst hebrajski dosłownie mówi o dołączeniu do swojego ludu. Por. Rdz 25,8 (śmierć Abrahama); 27,17 (Izmaela); 35,29 (Izaaka); 49,29.33 (Jakuba); Lb 20,24 (Aarona); Lb 27,13; 31,2; Pwt 32,50 (Mojżesza) – szukano w BibleWorks 6.0., dając w Command center rozkaz dla WTM: 'אל עם *1 אסף. Inne określenia można znaleźć na przykład poprzez szukanie w Biblii greckiej – dla BGM 'προστιθημι προς * * – zostać dołączonym do. W rezultacie otrzymuje się: zostać dołączonym do swoich ojców (τοὺς πατέρας), ludu (τὸν λαὸν), rodu (τὸ γένος).

[30] Por. P. Ostański, Objawienie Jezusa Chrystusa. Praktyczny komentarz do Apokalipsy, Ząbki 2005, s. 324. Por. R. Popowski, Wielki słownik grecko-polski Nowego Testamentu, dz.cyt., s. 482: πελεκίζομαι. Por. też Mt 14,10, gdzie występuje inny termin o tym znaczeniu – ἀποκεφαλίζω: Herod ściął (ἀπεκεφάλισεν) Jana w więzieniu.

[31] Por. P. Middleton, The violence of the Lamb. Martyrs as agents of divine judgement in the Book of Revelation (seria: Library of New Biblical Studies, 586), New York 2020, s. 230: autor ukazuje paralelizm pomiędzy Ap 20,4 a Ap 6,9.

[32] Por. A. Jankowski, Eschatologia biblijna Nowego Testamentu, dz.cyt., s. 218; zob. też: Tenże, Królestwo Boże w przypowieściach, Kraków 1997, s. 209-213. Por. także S. Głowa, I. Bieda, Breviarium fidei. Wybór doktrynalnych wypowiedzi Kościoła, Poznań 1988, VIII. 108. Por. również P. Podeszwa, Paschalna pamięć o Jezusie. Studium egzegetyczno-teologiczne wyrażenia ἡ μαρτυριά Ἰησου w Apokalipsie św. Jana (seria: Studia i Materiały 142), Poznań 2011, s. 131-135.

[33] Por. A. Jankowski, Eschatologia biblijna Nowego Testamentu, dz.cyt. s. 210-211.

[34] Por. S. Głowa, I. Bieda, Breviarium fidei. Wybór doktrynalnych wypowiedzi Kościoła, IX. 28.

[35] Por. Biblia Poznańska³: komentarz do Ap 20,15: „«Nie wpisany», tzn. zupełnie pozbawiony łaski. W zestawieniu z (…) sądem na podstawie czynów (20,13) kara ta jest ich następstwem. Nie ma więc potępienia niezależnie od czynów”.

[36] Według hipotezy francuskiego dominikanina M.-E. Boismarda, uznawanej przez biblistów drugiej połowy XX wieku, Apokalipsa powstała jako złożenie dwóch odrębnych tekstów – por. M.-E. Boismard, L’Apocalypse ou les Apocalypses de St Jean, „Revue Biblique” 56 (1949), 507-541. Ten fakt ujawnia się w logicznych niekonsekwencjach, np. w scenie Sądu Ostatecznego, gdzie najpierw mowa jest o osądzeniu zmarłych, a potem o tym, że morze i Otchłań ich wydały – por. A. Jankowski, Apokalipsa świętego Jana. Wstęp – przekład z oryginału – komentarz, Poznań 1959, p. 58-59, 271-272. W tej części niniejszego artykułu pokażemy jednak, że owa rzekoma niekonsekwencja – to kluczowa informacja o istnieniu czyśćca!

[37] Por. E. D. W. Burton, Syntax of the moods and tenses in New Testament Greek, Eugene, Ore, 2003, s. 71: punkt 154: The Perfect Participle. Por. w Internecie: ← kliknij, proszę!

[38] Por. E. Nida, J. P. Louw, Greek-English Lexicon of the New Testament Based on Semantic Domains, wersja elektroniczna w BibleWorks 6.0, punkt 85.40: ἵστημι może bardzo dobrze oznaczać pozycję stojącą, ale tym, co jest w centrum uwagi, nie jest postawa, lecz miejsce – ἵστημι may very well imply a standing position, but what is in focus is not the stance but the location.

[39] Por. L. García Ureña, Narrative and Drama in the Book of Revelation: A Literary Approach (Society for New Testament Studies Monograph Series, 175), tłumaczył D. Murphy, Cambridge 2019, s. 70. Należy zaznaczyć, że autorka na s. 123 klasyfikuje sam werset Ap 20,11 do innego typu opisów, określonych jako the integrated (ἐν τῇ διηγήσει) descriptions – opisy zintegrowane ἐν τῇ διηγήσει, powołując się przy tym na pracę: H. Bonheim, The Narrative Modes: Technique of the Short Story, Cambridge 1982, p. 24. Jednakże przynależność Ap 20,11 do większego fragmentu Ap 20,11-15 jako całości tematycznej pozwala zrozumieć go jako element struktury należącej do tego typu opisów, w których dostrzeżona w pierwszym momencie przez Apostoła sceneria wizji poszerza się w miarę upływu czasu – a taka cecha charakteryzuje już wcześniej omówione przez autorkę opisy typu καὶ εἶδον.

[40] Por. też A. Jankowski, Eschatologia biblijna Nowego Testamentu, dz.cyt., s. 212: komentarz do Ap 7,9-12; por. S. Głowa, I. Bieda, Breviarium fidei. Wybór doktrynalnych wypowiedzi Kościoła, IX, 44.

[41] Por. J. Bochenek, Świętych obcowanie w nauce Stanisława Hozjusza, Lublin 1960, s. 85.

[42] Por. S. Głowa, I. Bieda, Breviarium fidei. Wybór doktrynalnych wypowiedzi Kościoła, VIII, 113.

[43] Por. A. Jankowski, Eschatologia biblijna Nowego Testamentu, dz.cyt., s. 212; X. L. Dufour i inni, Słownik teologii biblijnej, dz.cyt., s. 946-947: Śmierć.

[44] Por. S. Głowa, I. Bieda, Breviarium fidei. Wybór doktrynalnych wypowiedzi Kościoła, VIII, 116.

[45] Por. Tamże, VIII, 105.

[46] Por. R. Rubinkiewicz, «Duchy zamknięte w więzieniu». Interpretacja 1 P 3,19 w świetle Hen 10,4.12, „Roczniki Teologiczno-Kanoniczne”, tom XXVIII, zeszyt 1, 1981, s. 77-86.85 – o passivum theologicum w zastosowaniu do Bożego aktu sądu wobec szatana.