[10] Por. E. Szymanek, Wykład Pisma Świętego Nowego Testamentu, Poznań 1990, s. 297.

[11] Współczesnemu czytelnikowi trudno jest to zauważyć, wszak jego chrześcijańska mentalność jest odmienna, ukształtowana przez prorockie i mądrościowe napominanie Kościoła, czerpiącego zresztą i z owych nauk, którymi niegdyś Bóg pouczał Izraela: „Kult bożków, niegodnych nazwania – to początek, przyczyna i kres wszelkiego zła. Albo szaleją w zabawie, albo prorokują fałszywie, albo niegodziwie żyją, albo przysięgają pochopnie: zawierzyli bezdusznym bożkom […]” (Mdr 14,27).

[12] Ostatnie słowo tłumaczę ze względu na kontekst przez małe «b», inaczej niż Biblia Tysiąclecia – greka, odmiennie niż język polski, zazwyczaj nie stosuje dużych liter. Por. 8,5 wraz z przypisem w Biblii Tysiąclecia.

[13] Por. przypis do wierszy 4-8 tego psalmu w Biblii Tysiąclecia.

[14] Por. R. Pindel, Od ewangelizacji do wspólnoty. Komentarz do Pierwszego Listu do Koryntian, Kraków 2000, s. 116. Por. O. Jurewicz, L. Winniczuk, Starożytni Grecy i Rzymianie w życiu prywatnym i państwowym, Warszawa 1968, s. 229-230. Por. Z. Abramowiczówna (red.), Słownik grecko-polski, t. I, Warszawa 1958, s. 140: ἀνάθεμα 1.;

[15] Por. R. Popowski, Wielki słownik grecko-polski Nowego Testamentu, Warszawa 1997, s. 540: πύθων. Por. R. Pindel, Pawłowy egzorcyzm w Filippi (Dz 16,16-21), w: T. Jelonek (red.), Z badań nad Biblią (4), Kraków 2002, s. 168-169.

[16] Mity, magia, opętanie przez złe moce – to codzienność ludzi dalekich od prawdziwego Boga. Magowie często byli honorowani w domach znaczniejszych obywateli – por. Dz 13,6-12.

[17] Por. też Mt 12,27.

[18] Por. R. Popowski, Wielki słownik grecko-polski Nowego Testamentu, dz.cyt., s. 270: θεός I.

[19] Por. E. Szymanek, Wykład Pisma Świętego Nowego Testamentu, dz.cyt., s. 299.

[20] Por. Tamże, s. 299.

[21] Por. R. Popowski, Wielki słownik grecko-polski Nowego Testamentu, dz.cyt., s. 446: οὐδείς; s. 160: εἴδωλον.

[22] Program komputerowy do analizy Starego i Nowego Testamentu: «Bible Works for Windows» version 6.0., autorstwa M. Bushella i M. Tana. Copyright 1992-2003 by Michael S. Bushell. Dystrybucja: Hermeneutika Computer Bible Research Software. Dalej cytowane jako BibleWorks 6.0.

[23] Spójnik ten wtedy łączy dwa zaprzeczone zdania (a nie dwie części jednego zdania pojedynczego), gdy w pierwszym z nich występuje jakaś partykuła zaprzeczająca „nie”, „ani nie” – por. R. Popowski, Wielki słownik grecko-polski Nowego Testamentu, dz.cyt., s. 445: οὐδέ 1. Tu w pierwszym zdaniu (Z1) hagiograf posłużył się partykułą zaprzeczającą οὐκ, stąd wniosek: są tu dwa zdania pojedyncze zaprzeczone.

[24] Należy tu rozumować identycznie jak w poprzednim przykładzie, pamiętając przy tym, że są tu nie dwa, a trzy zdania zaprzeczone, składające się na jedno zdanie złożone. Jest tak, gdyż zdanie pierwsze zawiera partykułę zaprzeczającą «οὐδείς», stąd wniosek – por. poprzedni przypis.

[25] Por. BibleWorks 6.0, dz.cyt.: Syr 23,27 – tak według kodów morfologicznych dla Septuaginty (dla zbioru LXM).

[26] Por. Z. Abramowiczówna (red.), Słownik grecko-polski, t. III, Warszawa 1962, s. 563: πνεῦμα.

[27] Por. Tamże, s. 563: πνεῦμα 7.

[28] Por. O. Jurewicz, L. Winniczuk, Starożytni Grecy i Rzymianie w życiu prywatnym i państwowym, dz.cyt., s. 230-231: o prorokini Pytii w Delfach.

[29] Por. W. Tatarkiewicz, Historia filozofii. t. I: Filozofia starożytna i średniowieczna, Warszawa 1948, s. 109.

[30] Księga ta napisana została około V wieku, po niewoli babilońskiej, a więc już wtedy, gdy Izraelici dobrze poznali mentalność pogan wszak mieszkali, handlowali, rozmawiali, żyli wśród nich – por. Wstęp do tej księgi w Biblii Tysiąclecia.

[31] Por. P. Briks, Podręczny słownik hebrajsko-polski i aramejsko-polski Starego Testamentu, Warszawa 1999, s. 237: נְשָׁמָה; s. 151: יצא. Por. R. Popowski, Wielki słownik grecko-polski Nowego Testamentu, dz.cyt., s. 506: πνοή; s. 206: ἐξέρχομαι.

[32] Por. Z. Abramowiczówna (red.), Słownik grecko-polski, t. III, dz.cyt., s. 487: περίειμι I i II.

[33] Najczęściej w Biblii, dosłownie tłumacząc: «Boga»: אֱלֹהִים / θεοῦ. Por. P. Briks, Podręczny słownik hebrajsko-polski i aramejsko-polski Starego Testamentu, dz.cyt., s. 33: אֱלוֹהַּ – Bóg (bóg); אֱלֹהִים – Bóg (bogowie).

[34] Por. Z. Abramowiczówna (red.), Słownik grecko-polski, t. III, dz.cyt., s. 98: μελετάω.

[35] Por. Tamże, s. 563: πνεῦμα 9. Por. Plato, Aksjochos 370 c (s. 73), w: Pseudo-Platon, Zimorodek i inne dialogi; przełożył, wstępem, komentarzem i skorowidzem opatrzył L. Regner, Warszawa 1985, s. 63-76.

[36] Por. Tamże, s. 563: πνεῦμα 8.

[37] Por. O. Jurewicz, L. Winniczuk, Starożytni Grecy i Rzymianie w życiu prywatnym i państwowym, dz.cyt., s. 226, 229-230.

[38] Por. Tamże, s. 226.

[39] Różnica między nimi a poganami zaznaczała się w sposobie wchodzenia w stan prorocki: pogańscy prorocy często używali środków odurzających, natomiast prorocy Boga byli rzeczywiście pod wpływem Jego Ducha – to On brał ich we władanie, a nie odurzające środki, to On dawał im zrozumienie, by mogli je innym przekazać – por. J. Guillet, Duch Boży, w: X. Leon-Dufour (red.), Słownik teologii biblijnej, tłum. K. Romaniuk, Poznań 1990, wyd. 3, s. 228.

[40] 17 razy w Septuagincie – tak według analizy komputerowej w BibleWorks 6.0, dz.cyt.: szukano według klucza: .πνευμα θεος i znaleziono 17 miejsc z «πνεῦμα θεοῦ», w tym 1 miejsce z «πνεῦμα τοῦ θεοῦ», a 3 miejsca z «πνεῦμα θεοῦ ἅγιον».

[41] Por. w Septuagincie: Wj 31,3; 35,31; Hi 27,3; 33,4 – tak według analizy komputerowej w BibleWorks 6.0, dz.cyt.: szukano według dwu kluczy: 'πνευμα θειος oraz 'πνευμα *1 θειος

[42] Por. Jan Paweł II, Encyklika Fides et ratio, dz.cyt., nr 24, 30,36.

[43] Por. L. Kuc, Platonizm, w: A. Zuberbier (red.), Słownik teologiczny, t. II, Katowice 1988, s. 94-95.

[44] Por. W. Tatarkiewicz, Historia filozofii, t. I, dz.cyt., s. 109.

[45] Por. Tamże, s. 208.

[46] Por. S. Świerzawski, Dzieje europejskiej filozofii klasycznej, Warszawa – Wrocław 2000, s. 219: Plutarch z Cheronei (45-125 n.e.) był i kapłanem Apollina w Delfach, i administratorem Achai, i filozofem (na podłożu platońskim i pitagorejskim ujmował problematykę mistyczną).

[47] Por. W. Tatarkiewicz, Historia filozofii, t. I, dz.cyt., s. 209.

[48] Por. Tamże, s. 210.

[49] Por. H. Langkammer, Historia czasów Starego i Nowego Testamentu, Warszawa 1995, s. 13. Por. R. Rubinkiewicz, Judaizm, w: A. Szostek i inni, Encyklopedia katolicka, t. 8, Lublin 2000, k. 199.

[50] Por. W. Tatarkiewicz, Historia filozofii, t. I, dz.cyt., s. 216: „On, przedstawiciel Wschodu, wdarł się do rozwoju filozofii greckiej i oddziela myśl starogrecką od ostatnich jej tworów, mianowicie od neoplatonizmu”.

[51] Por. Tamże, s. 215. Por. W. H. Barnes, Natchnienie i bezbłędność, w: B. M. Metzger, M. D. Coogan (red.), Słownik wiedzy biblijnej, Warszawa 1996, s. 549. Por. D. T. Runia, Filon, w: Tamże, s. 182-183. Por. S. Świerzawski, Dzieje europejskiej filozofii klasycznej, dz.cyt., s. 214.

[52] System Plotyna – por. W. Tatarkiewicz, Historia filozofii, t. I, dz.cyt., s. 217.

[53] Por. F. Drączkowski, W. Kolecki, Filon z Aleksandrii, w: L. Bieńkowski i inni, Encyklopedia katolicka, t. 5, Lublin 1989, k. 238.

[54] W niniejszej pracy posłużono się w analizach myśli Filona tekstem oryginalnym dwu dzieł: „ΠΕΡΙ ΓΙΓΑΝΤΩΝ” (O gigantach) i „ΟΤΙ ΑΤΡΕΠΤΟΝ ΤΟ ΘΕΙΟΝ” (O niezmienności Boga). Tekst oryginalny, podzielony na wiersze, w: R. Arnaldez, J. Pouilloux, C. Mondesert, A. Moses (komentarz), Les oeuvres de Philon d’Alexandrie, t. 7-8, Paris 7e, 1963. Tłumaczenie na język polski wraz z przypisami: S. Kalinkowski, Filon Aleksandryjski, Pisma, t. 2, Kraków 1994.

[55] Por. Z. Abramowiczówna (red.), Słownik grecko-polski, t. III, dz.cyt., s. 563: πνεῦμα.

[56] Por. O. Jurewicz, L. Winniczuk, Starożytni Grecy i Rzymianie w życiu prywatnym i państwowym, dz.cyt., s. 230-231: o prorokini Pytii w Delfach.

[57] Por. Z. Abramowiczówna (red.), Słownik grecko-polski, t. III, dz.cyt., s. 563: πνεῦμα 8 i 9.

[58] Por. Z. Abramowiczówna (red.), Słownik grecko-polski, t. II, Warszawa 1960, s. 493: ἱερωφάντης – tak było na przykład w Eleusis; odpowiednikiem w Rzymie był pontifex lub pontifex maximum, a u Żydów Arcykapłan.

[59] Por. Z. Abramowiczówna (red.), Słownik grecko-polski, t. III, dz.cyt., s. 309: ὅργια. Misteria – to tajemnicze obrządki, tajemna cześć oddawana bóstwu przez wtajemniczonych; określano tym słowem na przykład kult Demetry w Eleusis, kult Dionizosa, Kabirów. W znaczeniu szerszym słowo to oznacza obrządki religijne, ofiary, a metaforycznie – tajemnice filozofii.

[60] W tym dziele Filona, piszącego po grecku dla pogan, na 7 określeń Ducha Bożego 2 razy występuje termin «πνεῦμα θεῖον» (wiersze: 23, 28), 3 razy «ὁ θεῖον πνεῦμα» (wiersze: 29, 53, 55), a pozostałe dwa określenia – to: «πνεῦμα θεοῦ» (wiersz 22), «τοῦ θεοῦ πνεῦμα» (wiersz 19).

[61] Por. H. Langkammer, Pneumatologia biblijna, Opole 1998, s. 35-36.

[62] Por. Tamże, s. 43. Por. J. Homerski, Duch w Pismach natchnionych Starego Testamentu, w: M. Marczewski (red.), Duch, który jednoczy. Zarys pneumatologii, Lublin 1998, s. 25, 33, 39.

[63] Por. T. Jelonek, Wprowadzenie do Listów świętego Pawła, Kraków 1998, s. 41. Por. E. Szymanek, Wykład Pisma Świętego Nowego Testamentu, dz.cyt., s. 299.

[64] Por. Tamże, s. 298.

[65] Por. Tamże, s. 298.

[66] Por. H. Mohrdiek, Filozofia popularna, w: A. Grabner-Haider (red.) Praktyczny słownik biblijny, tłum. T. Mieszkowski, P. Pachciarek, Warszawa 1994, k. 357.

[67] Egzegeci podkreślają ten fakt socjologiczny: por. E. Szymanek, Wykład Pisma Świętego Nowego Testamentu, dz.cyt., s. 297. Patrząc «literalnie», Nowy Testament jest przeciw filozofii: Por. R. Popowski, Wielki słownik grecko-polski Nowego Testamentu, dz.cyt., s. 641: φιλοσοφία. Egzegeza terminu «πνεῦμα θεοῦ» wymaga jednakże rozpatrzenia jej w świetle ówczesnych poglądów filozoficznych: por. E. Dąbrowski, Dzieje Pawła z Tarsu, Warszawa 1953, s. 347, 599-606. W świetle nowszych opracowań kultury duchowej tamtych czasów należy uwzględnić «filozofię popularną».

[68] Por. S. Świerzawski, Dzieje europejskiej filozofii klasycznej, dz.cyt., s. 214. Por. H. Mohrdiek, Filon z Aleksandrii, w: A. Grabner-Haider (red.) Praktyczny słownik biblijny, dz.cyt., k. 356.

[69] Por. R. Arnaldez, J. Pouilloux, C. Mondesert, A. Moses (komentarz), Les oeuvres de Philon d’Alexandrie, t. 7-8, dz.cyt., s. 104: przypis 2 do Filonowego dzieła ΟΤΙ ΑΤΡΕΠΤΟΝ ΤΟ ΘΕΙΟΝ, 84.

[70] Por. H. Mohrdiek, Filozofia popularna, w: A. Grabner-Haider (red.) Praktyczny słownik biblijny, dz.cyt., k. 357.

[71] Por. A. Jankowski, Duch Święty w Nowym Testamencie, Kraków 1998, s. 14.

[72] Por. J. Stępień, Apollos, w: F. Gryglewicz i inni, Encyklopedia katolicka, t. 1, Lublin 1973, k. 776. Por. też E. Dąbrowski, Dzieje Pawła z Tarsu, dz.cyt., s. 346.

[73] Por. D. Riemensperger, Późny judaizm, w: A. Grabner-Haider (red.) Praktyczny słownik biblijny, dz.cyt., k. 1027-1030; Por. F. Drączkowski, W. Kolecki, Filon z Aleksandrii, w: L. Bieńkowski i inni, Encyklopedia katolicka, t. 5, dz.cyt., k. 236-239.

[74] E. Szymanek, Wykład Pisma Świętego Nowego Testamentu, dz.cyt., s. 300.

[75] G. Hierzenberger, Listy do Koryntian, w: A. Grabner-Haider (red.) Praktyczny słownik biblijny, dz.cyt., k. 663-664.

[76] Por. H. Langkammer, Pneumatologia biblijna, dz.cyt., s. 39.

[77] Por. A. Jankowski, Duch Święty w Nowym Testamencie, dz.cyt., s. 96.

[78] Tak według analizy komputerowej: Por. BibleWorks 6.0, dz.cyt.: poszukiwanie według klucza: 'πνευμα *1 αγιος dla LXM.

[79] Por. H. Langkammer, Pneumatologia biblijna, dz.cyt., s. 39.

[80] Por. D. Riemensperger, Późny judaizm, w: A. Grabner-Haider (red.) Praktyczny słownik biblijny, dz.cyt., k. 1028-1029.

[81] Por. A. Tronina, «Duch Święty» w przedchrześcijańskiej literaturze judaistycznej, w: L. Stachowiak, R. Rubinkiewicz (red.), Duch Święty – Duch Boży, Lublin 1985, s. 58. Por. H. Langkammer, Pneumatologia biblijna, dz.cyt., s. 33 – przypis 2.

[82] Wyrażenia, zawierające wyraz „duch” odniesiony do Boga, to: „duch Jahwe”, „duch Boży”, „Mój duch”, „Jego duch”. Wyrażeń tych jest w sumie 136; wyrażeń analogicznych, odniesionych do człowieka, jest 140 – Por. J. Homerski, Duch w Pismach natchnionych Starego Testamentu, w: Duch, który jednoczy. Zarys pneumatologii. dz.cyt., s. 28, 31.

[83] Por. BibleWorks 6.0, dz.cyt.: poszukiwanie według klucza: 'πνευμα θεος αγιος.

[84] Por. przypis do 1Sm 16,14 w Biblii Tysiąclecia.

[85] Por. R. Popowski, Wielki słownik grecko-polski Nowego Testamentu, dz.cyt., s. 146: δυνάστης.

[86] Por. H. Renard, P. Grelot, Syn Boży, w: X. Leon-Dufour (red.), Słownik teologii biblijnej, dz.cyt., s. 917-918.

[87] Por. też: H. Schunel, Syn Boży, w: A. Grabner-Haider (red.) Praktyczny słownik biblijny, dz.cyt., k. 1251; A. Ohler, G. Hierzenberger, Synostwo Boże, w: Tamże, k. 1256-1258.

[88] Por. P. Ternant, Ojcowie – Ojciec, w: X. Leon-Dufour (red.), Słownik teologii biblijnej, dz.cyt., s. 626-672.

[89] Por. też E. Dąbrowski, Dzieje Pawła z Tarsu, Warszawa 1953, s. 347: Autor jednoznacznie tu orzekł, do których terminów filozoficznych nawiązywał św. Paweł (νοῦς, πνεῦμα, σάρκινος, πνευματικός), a także wyjaśnił relację pomiędzy «νοῦς» a «πνεῦμα»: «νοῦς»– to zdolność umysłu chrześcijanina do poznania wszystkiego, co służyć ma jego zbawieniu. Umysł jednakże do procesu poznawania potrzebuje specjalnego pierwiastka – jest nim «πνεῦμα».

[90] Por. B. Polok, Język grecki. Gramatyka, Opole 1996, s. 75.

[91] Por. P. Sandevoir, Anatema, w: X. Leon-Dufour (red.), Słownik teologii biblijnej, dz.cyt., s. 47-48. Por. K. Rahner, H. Vorgrimler, Klątwa, w: K. Rahner – H. Vorgrimler, Mały słownik teologiczny, tłum. T. Mieszkowski, P. Pachciarek, Warszawa 1987, k. 176.

[92] Por. P. Sandevoir, Anatema, w: X. Leon-Dufour (red.), Słownik teologii biblijnej, dz.cyt., s. 47.

[93] Por. R. Popowski, Wielki słownik grecko-polski Nowego Testamentu, dz.cyt., s. 31: ἀνα, s. 34: ἀνάθεμα i ἀνάθημα, s. 602: τίθημι.

[94] Por. T. Friberg, B. Friberg, Analytical Lexicon to the Greek New Testament, bez miejsca wydania, 2000 r., w: BibleWorks 6.0.

[95] K. Rahner, H. Vorgrimler, Klątwa, w: K. Rahner – H. Vorgrimler, Mały słownik teologiczny, dz.cyt., k. 176.

[96] Por. Septuaginta. Id est Vetus Testamentum graece iuxta LXX interpretes editit Alfred Rahlfs. Duo volumina in uno, Stuttgart 1979, s. 408; B – Kodeks Watykański; A – Kodeks Aleksandryjski – por. Tamże, s. XXIII.

[97] Por. R. Popowski, Wielki słownik grecko-polski Nowego Testamentu, dz.cyt., s. 207: ἐξολεθρεύω, s. 425: ὄλλυμι.

[98] Por. Tamże, s. 64: ἀπόλλυμι I.1. a.

[99] Por. F. Gryglewicz, Faryzeusze, w: L. Bieńkowski i inni, Encyklopedia Katolicka, t. 5, Lublin 1989, k. 56. Postrzeganie wyroku na Jezusa jako aktu wyłącznie polityczno-ambicjonalnego nie oddaje pełnej prawdy historycznej. Niezrozumiała wówczas byłaby wypowiedź św. Pawła o tych, którzy nie przyjęli chrześcijaństwa: „muszę im wydać świadectwo, że pałają żarliwością ku Bogu, nie opartą jednak na pełnym zrozumieniu” (Rz 10,2).

[100] J. Szlaga, Historiozbawcza misja Ducha Świętego, w: L. Stachowiak, R. Rubinkiewicz (red.), Duch Święty – Duch Boży, dz.cyt., s. 110.

[101] Por. L. Mattern, Spór, w: A. Grabner-Haider (red.) Praktyczny słownik biblijny, dz.cyt., k. 1224. Por. A. Baum, Faryzeusze, w: Tamże, k. 353.

[102] Por. E. Zenger, Klątwa, w: A. Grabner-Haider (red.) Praktyczny słownik biblijny, dz.cyt., k. 557.

[103] Por. Por. R. Popowski, Wielki słownik grecko-polski Nowego Testamentu, dz.cyt., s. 94: βδέλυγμα.

[104] Por. E. Dąbrowski, Wokół «Procesu Chrystusa». Badania współczesne i ich wyniki, „Znak” 11 (1964), s. 1304-1306.

[105] Por. A. S. Jasiński, Służcie Jahwe z weselem». Kyriologia starotestamentalna na tle środowiska biblijnego, Opole 1998, s. 240. Rzeczownik «קֹדֶשׁ» pochodzi od czasownika «קדשׁ» – być świętym; od tego czasownika pochodzą zasadniczo równoważne rzeczowniki: «קָדוֹשׁ», «קָדשׁ», «קָדֵשׁ». Por. P. Briks, Podręczny słownik hebrajsko-polski i aramejsko-polski Starego Testamentu, dz.cyt., s. 306-307. Por. A. Jankowski, Jam jest Alfa i Omega, Kraków 2000, s. 139.

[106] Por. L. Stachowiak, Ogólna charakterystyka proroków, w: L. Stachowiak (red.), Wstęp do Starego Testamentu, Poznań 1990, s. 263. Por. H. Langkammer, Słownik biblijny, Katowice 1990, s. 151: Świętość.

[107] Por. Katechizm Kościoła Katolickiego, Poznań 1994, nr 1331: „Eucharystię nazywano «rzeczami świętymi» (ta hagia) i jest to pierwotne znaczenie «komunii świętych» (świętych obcowania), o której mówi Symbol Apostolski”. Por. W. Hozakowski, Dzieje Mszy Świętej, Poznań 1933, s. 66: przy podniesieniu celebrans wypowiadał słowa: «Święte dla świętych», na co Lud odpowiadał: «Jeden jest Święty, jeden Pan Jezus Chrystus w chwale Boga Ojca …», potem było «Gloria in exelsis» (Łk 2,14) i inne hymny biblijne, potem udzielanie Komunii Świętej.

[108] Por. R. Popowski, Wielki słownik grecko-polski Nowego Testamentu, dz.cyt., s. 371: λυτρόομαι.

[109] Por. Tamże, s. 371: λύτρον, λύτρωσις, λυτρωτής.

[110] Por. Biblia Tysiąclecia, przypis do Ps 118 [117], 22 – św. Paweł symbolikę kamienia stosuje w 1Kor 3,11; Ef 2,20.

[111] Por. Katechizm Kościoła Katolickiego, dz.cyt., nr 1357 n, 1362-1367.

[112] W wierszu 24. i 25. zawarty jest też opis gestów konsekracji, które dla przejrzystości analizy zostały tu pominięte; każdy z tak przygotowanych wierszy został dodatkowo podzielony na część «A» i «B».

[113] Należy zauważyć, że występuje tutaj wyraźna inkluzja ἐσθίητε / πίνητε. Hagiograf zaznaczył w ten sposób, że A26 stanowi jednostkę logiczną, a B26 kolejną jednostkę.

[114] Por. B. Polok, Język grecki. Gramatyka, dz.cyt., s. 39-40.

[115] Por. Biblia Poznańska, t. 4, Poznań 1994, s. 406: przypis do 1Kor 11,23-26.

[116] Por. E. Dąbrowski, Listy do Koryntian. Wstęp – przekład z oryginału – komentarz, dz.cyt., s. 236.

[117] Por. B. Polok, Język grecki. Gramatyka, s. 84; Niemożność rozstrzygnięcia wynika z tego, że orzeczenie w następniku jest w 3. osobie liczby mnogiej czasu teraźniejszego, stąd jest to równocześnie forma indicativu i imperativu.

[118] Por. R. Popowski, Wielki słownik grecko-polski Nowego Testamentu, dz.cyt., s. 103-104: γάρ.

[119] Por. w BibleWorks 6.0: Tischendorf GNT 8th Edition, 1869-1872 (TIS). Provided by Clint Yale. Accents added by BibleWorks, w tym np. Codex Sinaiticus Petropolitanus saeculi IV. medii: τὸ ποτήριον τοῦτο. Warto przytoczyć z BibleWorks 6.0. wzmiankę historyczną o Tischendorfie: „Lobegott Friedrich Konstantin von Tischendorf (1815-1874) studied under J. G. B. Winer, the grammarian. During his lifetime, Tischendorf published more manuscripts and critical editions of the Greek New Testament than any other scholar. His most famous discovery was the Codex Sinaiticus at St. Catherine’s Monastery in Sinai”.

[120] Por. Jan Paweł II, Eucharystia zapowiada przyszłość Bożą. Audiencja generalna dnia 25. października 2001 r., „L’Osservatore Romano” (wydanie polskie) XXII (2001) nr 3 (231), s. 32. Por. Tenże, Eucharystia jako pamiątka «mirabilia Dei». Audiencja generalna dnia 4. października 2001 r., w: Tamże, s. 28. Por. E. Dąbrowski, Listy do Koryntian. Wstęp – przekład z oryginału – komentarz, dz.cyt., s. 236; Por. P. E. Bonnard, Pascha, w: X. Leon-Dufour (red.), Słownik teologii biblijnej, dz.cyt., s. 650.

[121] To oczywiście nie przeczy dotychczasowej interpretacji, lecz ją ubogaca: Eucharystia sprawowana w ostatnim dniu doczesnego świata będzie łączyć oba te aspekty. W Piśmie Świętym obu Testamentów częste są wypowiedzi prorockie, w których celowo teraźniejszość i przyszłość są trudne do odróżnienia. Relacja typu i antytypu wypowiadana jest często w taki – trudny do odczytania – sposób. Por. Papieska Komisja Biblijna, Interpretacja Pisma Świętego w Kościele. Tekst studyjny, nr II. B. 1, w: T. Jelonek (red.), Z badań nad Biblią (2), dz.cyt., s. 146-148: Komisja wskazuje tu na możliwość istnienia kilku sensów «literalnych» danego tekstu biblijnego.

[122] Por. R. Popowski, Wielki słownik grecko-polski Nowego Testamentu, dz.cyt., s. 88: ἄχρις 2. a.

[123] Por. Tamże, s. 88: ἄχρις 2. a; s. 445: οὗ II.

[124] Por. M. Auerbach, M. Golias, Gramatyka grecka, Warszawa 1962, s. 207.

[125] Por. Tamże, s. 211-212. Por. B. Polok, Język grecki. Gramatyka, dz.cyt., s. 82.

[126] Por. R. Popowski, Wielki słownik grecko-polski Nowego Testamentu, dz.cyt., s. 88: ἄχρις 2. a.

[127] Por. R. Popowski, Grecko-polski Nowy Testament. Wydanie interlinearne z kodami gramatycznymi, Warszawa 1997, s. XXIX (Wprowadzenie).

[128] Por. R. Popowski, Wielki słownik grecko-polski Nowego Testamentu, dz.cyt., s. 440: ὁσάκις.

[129] Por. Jan Paweł II, List apostolski Dies Domini. Przedruk z wydania watykańskiego, Poznań 1998, nr 33.

[130] Por. R. Popowski, Wielki słownik grecko-polski Nowego Testamentu, dz.cyt., s. 37: ἀνάμνησις.

[131] Por. A. Jankowski, Biblijna teologia przymierza, Kraków 1997, s. 111.

[132] Por. A. Jankowski, Biblijna teologia przymierza, dz.cyt., s. 113, 117.

[133] Por. Katechizm Kościoła Katolickiego, Poznań 1994, nr 1363. Por. Jan Paweł II, Eucharystia jako pamiątka «mirabilia Dei». Audiencja generalna dnia 4. października 2001 r., „L’Osservatore Romano” (wydanie polskie) XXII(2001) nr 3(231), s. 28.

[134] Por. A. Jankowski, Biblijna teologia przymierza, dz.cyt., s. 109-110: w przypisie 48. autor zebrał jedenaście cech, świadczących o tym, że Ostatnia Wieczerza była ucztą paschalną.

[135] Por. Tamże, s. 111-114, 116, 120. Por. Katechizm Kościoła Katolickiego, dz.cyt., nr 1357n, 1362-1367.

[136] Por. A. Jankowski, Biblijna teologia przymierza, dz.cyt., s. 108, 114-116, 126-135.

[137] Por. A. Jankowski, Biblijna teologia przymierza, dz.cyt., s. 134: autorzy Nowego Testamentu chętnie posiłkowali się Septuagintą, uważając ją za natchnione słowo Boże. Por. E. Dąbrowski, Listy do Koryntian. Wstęp – przekład z oryginału – komentarz, dz.cyt., s. 122: Biblią Pawła jest Septuaginta.

[138] Por. E. Hatch, H. A. Redpath, A concordance to the Septuagint and the other Greek versions of the Old Testament (including the apocryphal books), Graz 1954 – przedruk z wydania: Oxford 1897, t. II, s. 931-932: μνημόσυνον; Do tej liczby można jeszcze dodać trzy wystąpienia słowa «μνημόσυνος» – por. Tamże, s. 932: μνημόσυνος.

[139] Por. E. Hatch, H. A. Redpath, A concordance to the Septuagint and the other Greek versions of the Old Testament (including the apocryphal books), dz.cyt., t. I, s. 80: ἀνάμνησις.

[140] W powyżej wzmiankowanej konkordancji autorzy przytaczają nie tylko sigla biblijne, ale i brzmienie wyrazu w hebrajskim oryginale. Księga Mądrości, jako napisana w oryginale po grecku, takiego odnośnika nie ma.

[141] Por. S. Wypych, Księga Kapłańska, w: L. Stachowiak, Wstęp do Starego Testamentu, dz.cyt., s. 121-123.

[142] Por. P. Briks, Podręczny słownik hebrajsko-polski i aramejsko-polski Starego Testamentu, dz.cyt., s. 26: אַזְכָּרָה; s. 101: זכר, זִכָּרוֹן.

[143] Por. Tamże, s. 101: זִכָּרוֹן.

[144] Por. Jan Paweł II, Eucharystia jako pamiątka «mirabilia Dei». Audiencja generalna dnia 4. października 2001 r., „L’Osservatore Romano” (wydanie polskie) XXII(2001) nr 3(231), s. 28. Por. też A. Jankowski, Biblijna teologia przymierza, Kraków 1997, s. 111.

[145] Tłumaczenie składni εἰς z biernikiem (ἀνάμνησιν) – zob. J. W. L. Rosłon, Gramatyka języka greckiego, Warszawa 1990, s. 359-360.

[146] Por. Biblia Poznańska, t. 2., Poznań 1992, s. 169: przypis wstępny do Ps 38.

[147] Słowo «νόμος» przetłumaczono tu jako «Zakon», odmiennie niż w Biblii Tysiąclecia – por. R. Popowski, Wielki słownik grecko-polski Nowego Testamentu, dz.cyt., s. 412: νόμος.

[148] Por. Hbr 13,20: hagiograf mówi o krwi Jezusa jako o krwi wiecznego przymierza.

[149] Por. A. Jankowski, Biblijna teologia przymierza, dz.cyt., s. 110.

[150] Jan Paweł II, Encyklika Dominum et Vivificantem, Watykan 1986, nr 41b. Por. T. M. Dąbek, Eucharystia i Duch Święty. Więź teologiczno – biblijna. Maszynopis pracy habilitacyjnej, Kraków 1985, s. 48-49. Por. W. Świerzawski, Dynamiczna Pamiątka Pana, Kraków 1980, s. 23, 110.

[151] Por. T. Jelonek, „Dotykalne” i „Góra Syjon”. Właściwa treść przeciwstawienia w Hbr 12,18-24, „Analecta Cracoviensia”, 9 (1977), s. 139-140,153. Por. Tenże, „Zgromadzenie pierworodnych zapisanych w niebiosach” (Hbr 12,23a). Przyczynek do eklezjologii Nowego Testamentu, „Analecta Cracoviensia”, 10 (1978), s. 169. W świetle obu artykułów należy dostrzec różnicę pomiędzy szeroko pojętą dotykalnością pierwszego Przymierza (jego kruchością, niedoskonałością, objawieniem dokonywanym przy pomocy materialnych znaków: przerażającego ognia, mgły, ciemności, głosów trąb) a eschatologiczną pełnią zbawczej mocy Nowego Przymierza, objawionej przez osobę – Jezusa, dającego przystęp do Niewidzialnego już w tym eonie, a prowadzącego skutecznie do pełni zamieszkania z Bogiem w wieczności. Ów charakter eschatologiczny, a więc niepostrzegalny przez zmysły w doczesności, choć realnie obecny w doczesności, został powyżej określony jako «nie-dotykalność».

[152] Z jednej strony wiadomo bowiem, że elementem teologii Syjonu, o której mówi powyższa perykopa z Listu do Hebrajczyków, jest Sąd Boży: Por. T. Jelonek, „Dotykalne” i „Góra Syjon”. Właściwa treść przeciwstawienia w Hbr 12,18-24, „Analecta Cracoviensia”, 9 (1977), s. 148-149,153. Z drugiej strony analizy punktu 3.3 wykażą, że właśnie podczas liturgii eucharystycznej Jezus sprawuje sąd wobec spożywających Jego Ciało i Krew. Innym, nie mniej cennym argumentem za liturgicznym charakterem zgromadzenia na Syjonie (Hbr 2,22), jest bardzo prawdopodobna lokalizacja Wieczernika właśnie na Syjonie w Jerozolimie: Por. T. Jelonek, Medytacje przed Menorą. Skrypt wykładu monograficznego na Papieskiej Akademii Teologicznej w Krakowie w II semestrze roku akademickiego 1999/2000, Kraków 2000, s. 46. Por. A. Jankowski, Biblijna Teologia Przymierza, Kraków 1997, przypis na s. 121.

[153] Por. Z. Abramowiczówna (red.), Słownik grecko-polski, t. IV, Warszawa 1965, s. 270: σωτήριος II, σωτηρία 3.

[154] Por. Jan Paweł II, List apostolski Dies Domini, dz.cyt., nr 33.

[155] Por. R. Popowski, Wielki słownik grecko-polski Nowego Testamentu, dz.cyt., s. 233: ἔρχομαι.

[156] Por. Tamże, s. 270: σωτήριος II. 2.

[157] Por. E. Dąbrowski, Listy do Koryntian. Wstęp – przekład z oryginału – komentarz, dz.cyt., s. 292.

[158] Por. Biblia Poznańska, t. 2, Poznań 1992, s. 169: przypis do Ps 38,1.

[159] Por. R. Popowski, Wielki słownik grecko-polski Nowego Testamentu, dz.cyt., s. 321: καταγγέλλω, s. 524: προκαταγγέλλω.

[160] Por. A. Jankowski, Biblijna teologia przymierza, dz.cyt., s. 114.

[161] Uwaga ta ma charakter polemiczny wobec egzegezy, przypisującej zbyt wielką rolę wspólnocie kultycznej, do której zbiorowego głoszenia «z mocą», spotęgowaną liczebnością wspólnoty «wiary», Bóg dostosowuje się i dokonuje tego, co ta wspólnota zechciała głosić: Por. P. Neuenzeit, Das Herrn mahl (SANT–1), München 1960, s. 154: „Wspólnota głosi śmierć […]; proklamacja śmierci staje się zbawczym działaniem Pana na rzecz swoich” – cyt. za: A. Jankowski, Biblijna teologia przymierza, dz.cyt., s. 117. Jest właśnie odwrotnie: zbawcze wydarzenie Pana (uobecnione), staje się okazją do proklamowania go przez wspólnotę! Wiarę należy rozumieć jako duchowe widzenie rzeczywistości; widząc pozazmysłowo uobecnione wydarzenia, tak „widzący” może o tym, co „widzi”, opowiedzieć. Wydarzenie jest pierwsze, głoszenie – wtórne!

[162] Por. X. Leon-Dufour, Apostołowie, w: X. Leon-Dufour (red.), Słownik teologii biblijnej, dz.cyt., s. 55.

[163] Por. T. Jelonek, Prorocy Starego Testamentu, Kraków 1993, s. 30-31, 55.

[164] Por. Jan Paweł II, Eucharystia – uczta komunii z Bogiem. Audiencja generalna dnia 18. października 2001 r., „L’Osservatore Romano” (wydanie polskie) XXII(2001) nr 3(231), s. 31.

[165] Por. T. Jelonek, Prorocy Starego Testamentu, dz.cyt., s. 27, 36.

[166] Por. A. A. Viard – J. Guillet, Życie, w: X. Leon-Dufour (red.), Słownik teologii biblijnej, dz.cyt., s. 1158.

[167] Pełniejszemu uzasadnieniu tego niezmiernie ważnego zagadnienia będzie poświęcony rozdział 3., a szczególnie punkty 3. i 4.

[168] Jan Paweł II, Posynodalna Adhortacja apostolska Vita consecrata, Watykan 1996, nr 38.

[169] Por. Jan Paweł II, List apostolski Dies Domini. O świętowaniu niedzieli, dz.cyt., nr 28.

[170] Por. A. Jankowski, Biblijna teologia przymierza, dz.cyt., s. 117-119.

[171] Por. Jan Paweł II, Eucharystia jako «sacrificium laudis». Audiencja generalna dnia 11. października 2001 r., „L’Osservatore Romano” (wydanie polskie) XXII(2001) nr 3(231), s. 29.

[172] Por. Jan Paweł II, Eucharystia jako pamiątka «mirabilia Dei». Audiencja generalna dnia 4. października 2001 r., „L’Osservatore Romano” (wydanie polskie) XXII(2001) nr 3(231), s. 28.

[173] Por. A. Jankowski, Biblijna teologia przymierza, dz.cyt., s. 110.

[174] Por. Jan Paweł II, List apostolski Dies Domini. O świętowaniu niedzieli, Watykan 1998, nr 29.

[175] Por. Tamże, nr 31, 33.

[176] Por. A. Feuillet – P. Grelot, Słowo Boże, w: X. Leon-Dufour (red.), Słownik teologii biblijnej, dz.cyt., s. 878.

[177] Por. E. Dąbrowski, Listy do Koryntian. Wstęp – przekład z oryginału – komentarz, dz.cyt., s. 292.

[178] Por. M. Starowieyski (red.), Eucharystia pierwszych chrześcijan. Ojcowie Kościoła nauczają o Eucharystii, Kraków 1997, s. 203-205,239-241,305-306. Por. R. Rak (red.), Eucharystia w wypowiedziach papieży i innych dokumentach Stolicy Apostolskiej XX w., Londyn 1987, s. 60-62, 85, 100-101, 108, 153. Por. św. Alfons Maria de Liguori, Umiłowanie Jezusa Chrystusa w życiu codziennym. tłum. i red.: M. Pierzchała, Z. Klafka, Kraków 1996, s. 117. Por. D. Piekarz, Odpowiedzieć na miłość, Kraków 1996, s. 84, 87. Por. W. Kosek, Wprowadzenie w tajemnicę adoracji Pana Jezusa, przyjętego w Komunii Świętej, Kraków 1999.

[179] Cytuję za: R. Rak (red.), Eucharystia w wypowiedziach papieży i innych dokumentach Stolicy Apostolskiej XX w., dz.cyt., s . 60-62.

[180] B. Nadolski, Liturgika, t. IV: Eucharystia, Poznań 199 2, s. 78.

[181] Por. A. Majewski, Dla Chrystusa Króla, Warszawa 1934, s. 61-63.

[182] Por. W. Hozakowski, Dzieje Mszy Świętej, dz.cyt., s. 46, 70-72, 113. Historia liturgii nie była jednak analizowana przez specjalistów ściśle pod kątem dziękczynienia po Komunii Świętej i po Mszy Świętej, dlatego informacje na ten temat można znaleźć jedynie przy okazji omawiania innych problemów. Nie są to zatem badania wystarczające.

[183] Por. S. Cichy, Teologia Eucharystii, w: W. Świerzawski (red.), Msza Święta, Kraków 1992, s. 84-85. Por. analizy w punkcie 3.3 i 3.4, ukazujące oba te elementy: zjednoczenie spożywających Ciało i Krew z ukrzyżowanym Chrystusem, którego śmierć głoszą; poznanie Jego miłości dzięki Duchowi Świętemu, obdarzającemu charyzmatami właśnie w tym konkretnym celu: aby znać Oblubieńca.

[184] Por. W. Kosek, Kairos Komunii Świętej jako czas interwencji Boga w potrzebę wewnętrzną człowieka, „Karmel” 2/2002, s. 43-49.

[185] Por. M. Pastuszko, Najświętsza Eucharystia według Kodeksu Prawa Kanonicznego Jana Pawła II, Kielce 1997, s. 104-106,415 (przypis 314).

[186] E. Szymanek, Wykład Pisma Świętego Nowego Testamentu, dz.cyt., s. 243.

[187] Por. R. Popowski, Wielki słownik grecko-polski Nowego Testamentu, dz.cyt., s. 622 ὑμνέω.

[188] Por. Biblia Tysiąclecia, przypis do Ps 113.

[189] Por. J. Chmiel, Wykład monograficzny «Heortologia żydowska i chrześcijańska» z dnia 10. XI. 1999 r. na Papieskiej Akademii Teologicznej w Krakowie – podaję według notatek własnych. Por. A. Jankowski, Biblijna teologia Przymierza, dz.cyt.: 1/. Informacje o hagadzie: s. 110: na podstawie traktatu Pesachim w Talmudzie; s. 111: na podstawie Wj 13,8-10; 2/. Informacje o uczcie: s. 109-110 (przypis 48); 3/. Informacje o Hallelu: s. 110 (przypis 48., punkt 8.).

[190] Por. S. Hozakowski, Dzieje Mszy Świętej, dz.cyt., s. 12-13: Autor przytacza Pierwszy List Klemensa do Koryntian z około 96-98 r., wskazujący na istnienie ustalonego już przez Pana Jezusa ścisłego porządku Eucharystii. Autor jednakże nie wie, jaki dokładnie był to porządek. Na stronie 6. zaś zaznacza, że w świetle Pisma Świętego obrzęd Mszy świętej zachowywał istotę czynności Zbawiciela z Ostatniej Wieczerzy.

[191] Por. K. Romaniuk, A. Jankowski, L. Stachowiak, Komentarz praktyczny do Nowego Testamentu, t. 2, Poznań – Kraków 1999, s. 146.

[192] Do pierwotnego tekstu niniejszej pracy licencjackiej z 2002 roku dopisano obecnie, tj. w 2021 r., niezwykle ważny element – łamanie Afikomanu – gdyż istnienie tego odrębnego elementu zostało wykazane w wyniku dogłębnych analiz rytu Paschy, przeprowadzonych w pracy doktorskiej. Por. W. Kosek, Pierwotny ryt Paschy w świetle schematu literackiego Księgi Wyjścia 1-18, Kraków 2008.

[193] Por. J. Chmiel, Żydowskie korzenie liturgii, „Ateneum Kapłańskie” 485 (1990), s. 58-59: „Grecki termin «proseuche» […] jest tłumaczeniem w Septuagincie hebrajskiego określenia «tefilloch», co oznaczało rytuał modlitwy hebrajskiej”.

[194] Por. E. Dąbrowski, Dzieje Pawła z Tarsu, dz.cyt., s. 351 Autor podkreśla tu dwa problemy: 1/. Św. Paweł zakazał (wiersz 22) łączenia Eucharystii z tą ucztą, choć nawiązywała ona do ewangelicznego przekazu o ustanowieniu Eucharystii właśnie podczas uczty; 2/. Nie wolno mylić owej uczty, nazywanej przez komentatorów «agapą», a mającej miejsce przed «łamaniem chleba», z identycznie nazwaną ucztą nagrobną z III i IV wieku.

[195] Por. J. Chmiel, Żydowskie korzenie liturgii, „Ateneum Kapłańskie” 485 (1990), s. 51-62.

[196] Por. R. Popowski, Wielki słownik grecko-polski Nowego Testamentu, dz.cyt., s. 221: ἐπικαλέω – nazywać, wzywać.

[197] Por. J. Chmiel, Żydowskie korzenie liturgii, „Ateneum Kapłańskie” 485 (1990), s. 61.

[198] W tekście podkreślono słowo, które wprawdzie jest pominięte w kodeksach B S A C, ale w pozostałych występuje; w Wulgacie jest jego odpowiednik (indigne): Por. E. Dąbrowski, Listy do Koryntian. Wstęp – przekład z oryginału – komentarz, dz.cyt., s. 237.

[199] Por. Biblia Tysiąclecia, przypis do 1Kor 11,29. Por. E. Dąbrowski, Listy do Koryntian. Wstęp – przekład z oryginału – komentarz, dz.cyt., s. 237. Por. K. Romaniuk, A. Jankowski, L. Stachowiak, Komentarz praktyczny do Nowego Testamentu, t. 2, dz.cyt., s. 146.

[200] Por. A. Jankowski, Biblijna teologia Przymierza, dz. cyt ., s. 101.

[201] Por. R. Popowski, Wielki słownik grecko-polski Nowego Testamentu, dz.cyt., s. 129: διακρίνω, s. 126; s. 348: κρίμα, κρίνω.

[202] Por. Tamże, s. 310: καιρός, s. 661: χρόνος. Por. S. Bielecki, Chrześcijanin i czas według listów św. Pawła, Lublin 1999, s. 46-57.

[203] Por. Jan Paweł II, Zbawienie dokonuje się w historii. Audiencja generalna dnia 11. marca 1998 r., „L’Osservatore Romano” (wydanie polskie) XIX (1999) nr 7(204), s. 41.

[204] Por. A. Baum, Kairos, w: A. Grabner-Haider (red.) Praktyczny słownik biblijny, dz.cyt., k. 534. Por. T. Sikorski, Czas, w: A. Zuberbier (red.), Słownik teologiczny, t. I., Katowice 1985, s. 106. Por. K. Rahner, H. Vorgrimler, Kairos, w: K. Rahner – H. Vorgrimler, Mały słownik teologiczny, dz.cyt., k. 167.

[205] Por. P. de Surgy, Pięćdziesiątnica – Zielone Święta, w: X. Leon-Dufour (red.), Słownik teologii biblijnej, dz.cyt., s. 665.

[206] Por. A. Baum, Kairos, w: A. Grabner-Haider (red.) Praktyczny słownik biblijny, dz.cyt., k. 535.

[207] Por. C. Thomassen, Teraz, w: Tamże, k. 1314. Por. S. Bielecki, Chrześcijanin i czas według listów św. Pawła, dz.cyt., s. 55-56, 60-61.

[208] Por. H. Langkammer, Słownik biblijny, dz.cyt., s. 105: Miłosierdzie.

[209] Por. analizy rozdziału 2.3 niniejszej pracy.

[210] Czasownik «προσκαρτερέω» oznacza: trwać z uporem w jednej postawie. Por. R. Popowski, Wielki słownik grecko-polski Nowego Testamentu, dz.cyt., s. 531: προσκαρτερέω. Por. E. Szymanek, Wykład Pisma Świętego Nowego Testamentu, dz.cyt., s. 243.

[211] Por. analizy, zawarte w poprzednim punkcie oraz w rozdziale II. 4.

[212] Por. R. Popowski, Wielki słownik grecko-polski Nowego Testamentu, dz.cyt., s. 635: φανέρωσις; s. 634: φαίνω.

[213] Por. Tamże, s. 635: φανερόω.

[214] Por. Tamże, s. 635: φανερόω I. 1; 2bα: J 21,1a,b; Mk 16,12.14, J 21,14.

[215] Por. R. Popowski, M. Wojciechowski, Grecko polski Nowy Testament. Wydanie interlinearne z kodami gramatycznymi, dz.cyt., s. 992.

[216] Por. Papieska Komisja Biblijna, Interpretacja Pisma Świętego w Kościele. Tekst studyjny, nr II. B. 2, w: T. Jelonek (red.), Z badań nad Biblią (2), dz.cyt., s. 148-150: Komisja podaje tu zasady ustalania «sensu duchowego».

[217] R. Popowski, Wielki słownik grecko-polski Nowego Testamentu, dz.cyt., s. 36: ἀνακρίνω.

[218] Jest to widoczne szczególnie w zestawieniu obu Listów do Koryntian. Por. szczególnie: 2Kor 10-13.

[219] Por. R. Popowski, Wielki słownik grecko-polski Nowego Testamentu, dz.cyt., s. 532: προσκυνέω. Proskineza – to oddawanie pokłonu nawet poprzez padanie na twarz. Celem tego aktu jest oddanie czci, adoracja. Autor słownika wyróżnia kilka grup adresatów proskinezy, jednak wnikliwa analiza ukazuje, że punkt hasłowy 3, 4, 5, należy odnieść do pierwszej grupy. Ostatecznie zatem Nowy Testament ma dwie grupy adresatów: albo Bóg, albo przeciwnik Boga. Istotne dla proskinezy jest dokonanie aktu w sposób zmysłowo postrzegalny wobec osoby, której obecność jest postrzegana zmysłowo. Obecność Jezusa i Jego Ducha jest właśnie taka dzięki darom charyzmatycznym – «uwidocznieniom Ducha» (1Kor 12,7). Skuteczność sądu nad sercami jest również owym «uwidocznieniem» obecności Jezusa jako Pana, Boga. O proskinezie wobec Jezusa, przyjętego w Komunii Świętej wspominają Ojcowie Kościoła: św. Cyryl Jerozolimski, Euzebiusz z Cezarei i inni: Por. J. Bilczewski, Eucharystia w świetle najdawniejszych pomników piśmiennych, ikonograficznych, epigraficznych, Kraków 1898, s. 295: przypis 2.

[220] Por. R. Popowski, Wielki słownik grecko-polski Nowego Testamentu, dz.cyt., s. 427-428: ὁμολογέω 4b.

[221] Por. Tamże, s. 427: ὁμολογέω.

[222] Por. podobną analizę w Biblii Poznańskiej: przypis do 2J 7.