Abstrakt.

Aby odpowiedzieć na tytułowe pytanie tego artykułu – Dlaczego Ostatnia Wieczerza w Ewangelii św. Jana (13-17) nie zawiera słów konsekracji? – należy przede wszystkim wykazać, że Ewangelia św. Jana ma sześcioelementową strukturę literacką, taką samą, jaką ma Księga Wyjścia 1-18. Ten pierwszy krok opiera się na analizach wielu egzegetów, a także na szczególnym porównawczym liczeniu liczby słów we wszystkich perykopach czterech Ewangelii, co zostało dokonane w niniejszym opracowaniu. Następnie zostaną ukazane cztery kolejne etapy życia Jezusa – przedstawione przez cztery kolejne perykopy J 1,19-20,31 – jako Jego czteroetapowy Exodus z tego świata do wieczności. Opierając się na udowodnionej we wcześniejszych artykułach tezie, że Wj 1-18 jest sześcioelementowym traktatem czteroetapowej ceremonii zawierania przymierza przez Boga i Izraela, zostanie ukazane całe życie Jezusa na ziemi jako analogiczne do Exodusu opisanego w Wj 6,2-15,21 – jako spełnianie kolejnych czterech elementów ceremonii zawierania Nowego Przymierza. Oznacza to, że Ewangelia Jana jest sześcioelementowym traktatem Nowego Przymierza. Kluczowe stwierdzenie pokazuje, że perykopa Męki i Śmierci (J 18-19) opisuje nieodwołalny akt zawarcia przymierza przez Jezusa, dokonany przez Jego przejście między ciemnościami Otchłani-Śmierci. Jest to analogiczne do perykopy Wj 13,17-14,31, która opisuje nieodwołalny akt zawarcia przymierza przez przejście Boga i Izraela między wodami Otchłani-Morza Czerwonego. Dzięki tym ustaleniom będzie można poznać odpowiedź na pytanie postawione w tytule artykułu.

Słowa kluczowe:

Jesus, Eucharist, Holy Mass, consecration words, John’s Gospel, literary structure, Israel, Exodus, Passover, covenant, treaty, rite, celebration, Book of Exodus, liturgical anticipation, Bible, exegesis, after-liturgy prayer.

Wstęp.

Omawiając Łukaszową perykopę o przemienieniu Jezusa na górze, Benedykt XVI zwraca uwagę, że Exodusem (Łk 9,31 – ἔξοδος), o którym Jezus rozmawiał tam z Mojżeszem i Eliaszem jako o wydarzeniu, które ma się wkrótce dopełnić w Jeruzalem, jest Krzyż Jezusa jako Jego wyjście z tego świata, przejście przez „Morze Czerwone” Męki i wejście do chwały [1]. Zasadniczym oczekiwaniem Prawa i Proroków – podkreśla Papież – jest definitywnie wyzwalający, zbawczy Exodus.

Ewangelista Jan, odmiennie niż synoptycy, ukazał Jezusa jako Syna-Logos, którego Bóg posłał na świat dla doprowadzenia ludzi do zbawienia (por. J 1,1-19), a który przy tym okazał się zapowiedzianym przez proroków Izraela nie tylko prorokiem i Mesjaszem, ale i Eliaszem [2]; u synoptyków to Jan Chrzciciel jest zapowiedzianym Eliaszem.

Ponieważ Żydzi oczekiwali – i wciąż oczekują – że w czasie którejś Paschy Eliasz przyjdzie i wyprowadzi Izraela w nowym Exodusie ku życiu wiecznemu [3], dlatego podczas trzeciej części liturgii paschalnej nalewają specjalny kielich wina dla Eliasza, a następnie otwierają drzwi: Eliasz, jeśli przyjdzie właśnie podczas tej Paschy, wypije go przed owym oczekiwanym wyjściem [4].

Co chce przekazać św. Jan, który – także inaczej niż synoptycy – wiąże wychylanie owego kielicha (ποτήριον) przez Jezusa-Eliasza nie z Ostatnią Wieczerzą, ale wyłącznie z Jego Męką i Śmiercią (por. J 18,11 a Mt 20,22-23; 26,27.39; Mk 10,38-39; 14,23.36; Łk 22,20.42) [5], a więc – jak to zostanie pokazane – z trzecią główną perykopą?

Jakie znaczenie ma wyjątkowy na tle innych ewangelistów Janowy zapis, należący do kolejnej perykopy – czwartej głównej – mówiący o tchnieniu Ducha Świętego na apostołów przez Jezusa zaraz po Zmartwychwstaniu [6], a zatem udzieleniu im od Ojca Tego, na którego w relacji św. Łukasza (por. Dz 2,1-4) oczekiwali oni aż do Dnia Pięćdziesiątnicy? Czy w związku z tym należy wnioskować, że ewangeliście zależy na ukazaniu wypełnienia się w czwartej głównej perykopie zapowiedzi zapisanej w pierwszej głównej perykopie o Jezusie jako oczekiwanym Eliaszu, który chrzci Duchem Świętym i ogniem (por. J 1,33)? Czy te perykopy łączy relacja zapowiedź – wypełnienie?

Cofając się jeszcze wstecz w tekście: czy perykopa Ostatniej Wieczerzy (J 13,1-17,26) może być zidentyfikowana jako perykopa nadania prawa w ramach schematu zawarcia przymierza, skoro w jej ramach Jezus nadaje przykazanie nowe (J 13,34), a równocześnie ta perykopa jest w Ewangelii perykopą główną drugą – identycznie jak perykopa nadania prawa w traktatach zawarcia przymierza z czasów Exodusu Izraela? Czy w świetle odpowiedzi na to pytanie możliwe jest nowe rozumienie słów Jezusa, że to o Nim właśnie pisał Mojżesz (por. J 5,46 i Pwt 18,15)?

Aby odpowiedzieć na te pytania w pełni, a w konsekwencji i na tytułowe pytanie niniejszego artykułu, zostaną przedstawione analizy, w wyniku których ujawnią się dwa fakty, pierwszy literacki, drugi liturgiczny.

Św. Jan strukturą literacką swojej Ewangelii uczynił sześcioelementową strukturę literacką starożytnego traktatu zawarcia przymierza, analogicznie jak to uczynił autor Księgi Wyjścia 1-18. Trakty przymierza, dokumentujące relacje dwóch państw starożytnego Bliskiego Wschodu w XVI-XII wieku przed Chrystusem, miały sześć perykop, z których cztery środkowe były sprawozdaniem z realizacji przez władców tych państw czteroelementowego ceremoniału zawarcia przymierza; perykopy skrajne stanowiły wstęp i zakończenie.

Św. Jan ukazuje całe doczesne życie Jezusa jako realizację starożytnego ceremoniału zawarcia przymierza – przymierza, które Jezus zawiera pomiędzy Bogiem a Nim jako reprezentantem ludzkości. Takie przedstawienie jest analogiczne do tego, jakim ostatni redaktor Księgi Wyjścia 1-18 ujął Exodus Izraelitów, rozpoczynając od historii przybycia Jakuba z rodziną do Egiptu, a kończąc na ustanowieniu sędziów i odejściu Jetry z miejsca obozowania w pobliżu Synaju.

To Boże dzieło – wyprowadzenie Izraelitów z egipskiej niewoli – było nie tylko wydarzeniem zbawczym, ale równocześnie realizacją ceremoniału zawarcia przymierza [7]. Exodus Jezusa z tego świata do Ojca – to także nie tylko wydarzenie zbawcze, ale i zawarcie przymierza.

Z kolei faktem liturgicznym, który ma kluczowe znaczenie dla odpowiedzi na tytułowe pytanie, jest tożsamość czteroelementowej struktury liturgii Paschy [8] z czteroelementowym ceremoniałem zawarcia przymierza: coroczna Pascha czyni jej uczestników obecnymi w owym czteroelementowym ceremoniale zawarcia przymierza, jakim były cztery etapy Exodusu, opisane w Wj 6,2-15,21. Eucharystia, zbudowana na rycie Paschy, jest ceremoniałem zawarcia przymierza, jakiego dokonał Jezus w ramach Exodusu z tego świata do Ojca, a J 1,19-20,31 opisem realizacji tego ceremoniału.

Niniejszy artykuł pokaże w świetle analiz typologicznych [9], że cała Ewangelia św. Jana jest sześcioelementowym traktatem przymierza, w którym pomiędzy Prologiem a Epilogiem są cztery perykopy, opisujące kolejne akty historycznie jednorazowo wypełnionego przez Jezusa ceremoniału; to ten ceremoniał jest w każdej celebracji eucharystycznej uobecniany w kolejnych czterech głównych częściach liturgii. Ewangelia św. Jana jako całość ukazuje nie znaki liturgii eucharystycznej, ale to, co kryje się pod nimi. Ewangelia ta zatem objawia głębię liturgii, sens znaków. Dlatego właśnie w tej Ewangelii perykopa Ostatniej Wieczerzy (J 13-17) nie przekazuje słów konsekracji, bo w schemacie zawarcia przymierza nie reprezentuje ona aktu zawarcia przymierza, ale akt nadania prawa przymierza. Dopiero kolejna perykopa ukazuje akt zawarcia przymierza: rzeczywistość Męki i Śmierci Jezusa, który zawiera przymierze poprzez przejście przez Otchłań-Śmierć, analogicznie jak Bóg (obecny w znaku słupa ognia i obłoku) i Izrael zawarli przymierze poprzez przejście pomiędzy wodami Otchłani – rozciętego Morza Czerwonego.

1. Struktura literacka Ewangelii św. Jana według egzegetów.

Współcześni egzegeci zgodnie stwierdzają, że Ewangelia św. Jana ma trudną do jednoznacznego odkrycia literacką strukturę. Różne propozycje podziału tekstu a także nazywania poszczególnych jego części zależą od kryterium, według którego egzegeta podejmuje się zadania odkrycia tejże struktury. Tym niemniej z szeregu propozycji przebija się jednak pewna wspólna koncepcja ogólna, która różnicuje się dopiero na poziomie bardziej szczegółowych podziałów. Warto przestawić kilka z nich.

Biblia Tysiąclecia 4 (Poznań-Warszawa 1980) we wstępie do Ewangelii św. Jana, a podobnie Biblia Poznańska 3 (Poznań 1994):

E. Szymanek [10] wyróżnia jednoznacznie J 13,1-17,26 jako Ostatnią Wieczerzę oraz wskazuje, że rozdział 21 jest napisany nie przez św. Jana, lecz jego uczniów, którzy dodali go do całości kończącej się na 20,31  [11]. J. Kręcidło [12] potwierdza, że J 13,1-17,26 jest literacką całością – sześcioelementowym chiazmem:

Bardziej rozbudowany podział podaje M. Uglorz [13], tłumacz tej Ewangelii:

Biblia Paulistów [14] najpierw podaje podział na dwie zasadnicze części:

i dodaje, że są jeszcze dwie części:

I część zasadnicza dzieli się tak:

II część zasadnicza dzieli się tak:

Egzegeci z innych krajów podają także różne rozwiązania.

F. J. Moloney [15] zauważa cztery główne części i Epilog:

C. G. Kruse [16]:

Kruse dzieli część „Powrót Jezusa do Ojca” na trzy części, przy czym słusznie stwierdza, że taki podział jest łatwy do dostrzeżenia [18]:

Autor zauważa [19], iż w odniesieniu do dzieła Jezusa w świecie (1,19-12,50) jednym z popularnych podejść jest postrzeganie 1,19-51 jako wprowadzenia do posługi Jezusa, następnie 2,1-4,54 jako niezależnej jednostki, która zaczyna się i kończy dokonaniem przez Jezusa cudu w Kanie Galilejskiej. Kolejny długi fragment, 5,1-10,42, jest ułożony wokół świąt żydowskich (por. 5,1; 6,4; 7,2; 10,22), a następnie 11,1-12,50 funkcjonuje jako pomost zamykający relację o służbie Jezusa w świecie i przygotowujący czytelników do trzeciej większej części Ewangelii, Jego powrotu do Ojca (13,1-20,31). Jednym z problemów tego podejścia jest według autora to, że aby wyodrębnić część „z Kany do Kany”, trzeba zbytnio podkreślić fakt, że w Kanie dokonały się dwa cuda, podczas gdy ewangelista nie uczynił z tego czegoś ważnego w swojej relacji. Innym podniesionym przez niego problemem jest strukturyzacja 5,1-10,42 wokół żydowskich świąt: nie uwzględnia ona tego, że w całej Ewangelii, a nie tylko w 5,1-10,42, ewangelista konsekwentnie używa żydowskich świąt i działań Jezusa w relacji do nich jako znaczników chronologicznych (2,13.23; 3,22; 4,4.43; 5,1; 6,4; 7,2.10.14.37; 10,22.40; 11,55; 12,1.12.20; 13,1; 18,28; 19,31.42). Autor konkluduje – co też znalazło odzwierciedlenie w jego kolejnych analizach – że najlepiej jest traktować 1,19-12,50 jako jedno długie przedstawienie posługi Jezusa w świecie, naznaczone znakami i publicznymi dyskursami.

Kruse wyróżnia zatem sześć perykop w Ewangelii św. Jana. W dalszej części niniejszego artykułu zostanie pokazane, że jest to uzasadnione – i to w oparciu o argumenty, których on nie znał!

2. Badanie ilości wyrazów w perykopach czterech Ewangelii w celu rozstrzygnięcia pytania o strukturę Ewangelii św. Jana.

Wiele propozycji podziału Ewangelii św. Jana stawia przed egzegetą zadanie podjęcia próby rozstrzygnięcia, jak jest naprawdę. Przede wszystkim naukowcy zgodni są co do tego, że Prolog (J 1,1-18) różni się pod względem gatunku literackiego od pozostałej części tekstu: Prolog jest hymnem, natomiast kolejna część, rozpoczynająca się w wersecie 1,19, narracją. Ponadto wskazuje się na rozdział 21 jako na Epilog – jest to część kończąca Ewangelię, choć – paradoksalnie – następująca po zakończeniu tej Ewangelii w wersetach 20,30-31. Niektórzy badacze – w związku z tym paradoksem – uznają Epilog za tekst nie należący do Ewangelii św. Jana. W świetle zasad katolickiej egzegezy [20] Słowem Bożym jest jednak całość tekstu kanonicznego Ewangelii, a więc łącznie z Epilogiem. To samo dotyczy zresztą i Prologu, który niektórzy uważają błędnie za nie należący do Ewangelii – czy to ze względu na odmienność formy literackiej, czy to podobieństwo (rzekome!) do filozoficznych traktatów gnostyckich.

Ewangelia św. Jana ma zatem dwie części skrajne: Prolog (1,1-19) i Epilog (21,1-25). Część środkowa tekstu natomiast jest różnie dzielona. Tym niemniej współcześnie przeważa koncepcja, że dzieli się ona na dwie części: J 1,19-17,26 ukazuje działalność Jezusa w świecie, natomiast J 18,1-20,31 – odejście Jezusa ze świata. Bliższe zapoznanie się z obu częściami pozwala jednakże podzielić każdą z nich także na dwie części, a mianowicie: 1,19-12,50 jako „Księga znaków” ukazuje działalność Jezusa nauczającego i potwierdzającego autentyczność swojego posłannictwa od Ojca cudownymi znakami wobec uczniów i tłumów; J 13,1-17,26 przedstawia Ostatnią Wieczerzę, czyli ucztę paschalną Jezusa z dwunastu uczniami; J 18,1-19,42 jako „Księga Męki” przedstawia drogę Jezusa z Wieczernika na Golgotę, a więc etap modlitwy Jezusa w Ogrójcu, pojmania Go, niesprawiedliwych sądów nad Nim, skazania Go na śmierć, a w końcu ostatnich Jego chwil aż do oddania życia na Krzyżu na Golgocie; J 20,1-20,31 jako „Księga Chwały” przedstawia obecność Jezusa Zmartwychwstałego, udzielającego Ducha Świętego uczniom.

Należy zwrócić uwagę, że św. Jan, w przeciwieństwie do synoptyków, poświęcił Ostatniej Wieczerzy bardzo obszerny tekst. Dlatego nie wydaje się zgodne z zamysłem ewangelisty rozumienie go jako ledwie części jakieś większej całości – perykopy – a skutkiem tego nie zauważanie, że właśnie ten tekst jest całością literacką, jedną z podstawowych perykop, tworzących strukturę literacką tej Ewangelii.

Dla uzyskania rzetelnej odpowiedzi na pytanie, czy tak jest rzeczywiście, przeprowadzono badanie za pomocą programu komputerowego BibleWorks 6.0. dla BGM (tj. dla Biblii greckiej, gdzie każdy kolejny wyraz tekstu jest obecny w swojej formie podstawowej, tzw. lemma), wpisując rozkaz .*@* w Command Center i uruchamiając Advanced Engine:

Taką operację przeprowadzono dla poszczególnych części wszystkich Ewangelii, przy czym przed wydaniem komendy Go ustawiono dla każdej części Search Limit. Przykładowo dla J 1,1-18:

W poniższym zestawieniu widoczne jest, że rzeczywiście św. Jan, w przeciwieństwie do synoptyków, poświęcił Ostatniej Wieczerzy perykopę bardzo obszerną. W tabeli podano dla każdej Ewangelii liczbę wszystkich jej wyrazów (greckich), liczbę wyrazów perykopy Ostatniej Wieczerzy, a na tej podstawie podano procentowy udział tej perykopy w całości treści Ewangelii. Ponieważ wszyscy synoptycy, odmiennie niż św. Jan, poprzedzają opis Ostatniej Wieczerzy kilkoma wersetami polecenia Jezusa wobec uczniów, aby przygotowali Paschę, w analizie wersety te zostały złączone z tymże opisem.

Z tabeli widać, że w Ewangelii św. Jana opis Ostatniej Wieczerzy zawiera 18% całości tekstu greckiego, natomiast pozostałe Ewangelie mają mniej niż 2% – 3%, czyli ponad dziewięć – sześć razy mniej.

Warto odpowiedzieć jednak i na inne pytanie: jak wygląda zestawienie wyników analogicznych obliczeń w odniesieniu do opisu Męki Jezusa oraz opisu Jego Chwały? Odpowiedź zawiera poniższa tabela:

Z tej tabeli widać, że Ewangelia św. Jana pod względem obszerności opisu Męki Jezusa i opisu Chwały Jezusa nie wyróżnia się na tle innych Ewangelii. Również na to samo wskazuje zestawienie sumy obu tych opisów dla kolejnych Ewangelii: 11,1%, 15,6%, 11,1%, 14,2%. Na tym tle widać, że opis Ostatniej Wieczerzy u św. Jana jest wyjątkowo obszerny. Św. Jan celowo rozbudował ten opis, aby wyraźnie wskazać, że stanowi on jedną z głównych części literackiej struktury jego dzieła.

Dla dopełnienia analiz warto jeszcze przeprowadzić badanie ilości słów w dwóch częściach: 1. „Działalność”, tj. w tej części każdej z Ewangelii, gdzie znajduje się opis działalności Jezusa przed Ostatnią Wieczerzą, 2. „Wstęp”, tj. w części wprowadzającej, istniejącej u św. Mateusza i św. Łukasza jako część poświęcona dzieciństwu Jezusa, a u św. Jana jako Prolog; u św. Marka nie ma takiej części.

Uwzględniając ponadto, że Epilog ma 547 wyrazów, czyli zajmuje 547/15635*100 = 3,5%, można ująć w tabeli podsumowanie procentowego udziału poszczególnych części w całości tekstu każdej Ewangelii:

Na koniec analiz liczbowych warto pokazać w tabeli tekst czterech Ewangelii w podziale na trzy części: w pierwszej części są wszystkie perykopy poprzedzające perykopę Przygotowania i Ostatniej Wieczerzy, w trzej części zaś – wszystkie następujące po tej perykopie:

Ostatnia tabela pokazuje, że:

• opis życia Jezusa przed Ostatnią Wieczerzą u synoptyków zajmuje około 80% tekstu, natomiast u św. Jana zajmuje około 60%, czyli około 20% mniej,
• opis Ostatniej Wieczerzy u synoptyków zajmuje znikomą część tekstu, natomiast u św. Jana prawie 20% tekstu,
• opis dotyczący wydarzeń po Ostatniej Wieczerzy we wszystkich Ewangeliach zajmuje z grubsza 15% tekstu,
• ostatni wiersz tabeli pokazuje, jaki z grubsza byłby procentowy podział poszczególnych trzech części w Ewangelii św. Jana, gdyby jej autor zachował proporcje synoptyków.

Widoczne jest, że św. Jan celowo zmniejszył procentowy udział opisu działalności Jezusa o 20% w relacji do całej Ewangelii, aby dzięki temu powiększyć opis Ostatniej Wieczerzy do około 20% w relacji do całej Ewangelii i nadać mu rangę jednej z głównych części literackich dzieła.

W wyniku analiz można wnioskować, że Ewangelia św. Jana ma sześć perykop: 1,1-18: Prolog; 1,19-12,50: perykopa znaków; 13,1-17,26: Ostatnia Wieczerza czyli perykopa uczty paschalnej; 18,1-19,42: perykopa Męki i Śmierci Jezusa; 20,1-20,31: perykopa Chwały Jezusa; 21,1-21,25: Epilog.

W podanym podziale uwzględniono konieczną do dostrzeżenia różnicę – pomijaną przez niektórych egzegetów – pomiędzy etapem odchodzenia Jezusa z tego świata poprzez Mękę i Śmierć a etapem Jego Chwały. Jest bowiem zasadnicza dysproporcja pomiędzy etapem przynależnym do wydarzeń życia doczesnego Jezusa a etapem będącym elementem już zupełnie nowej egzystencji wiecznej, choć udzielającej siebie ludziom w czasie doczesnym. Czym innym jest zatem perykopa Męki, a czym innym perykopa Chwały.

Z kolei oddzielenie perykopy Chwały od Epilogu jest uzasadnione wyraźnie widocznym zabiegiem literackim autora (czy ostatniego redaktora), jakim jest zakończenie Ewangelii (jej zasadniczej części) w wersetach kończących perykopę Chwały. Epilog natomiast jest perykopą obramowującą wraz z Prologiem cztery perykopy środkowe. Prolog zaś od perykopy znaków odróżnia się gatunkiem literackim, ponadto ma on chiastyczną strukturę [21], która zaczyna się w 1,1, a kończy w 1,18.

Perykopa znaków natomiast odróżnia się od perykopy uczty tym, że w niej Jezus przemieszcza się z miejsca na miejsce, wchodzi w relacje z wieloma ludźmi, czyni znaki potwierdzające Jego posłannictwo od Ojca, natomiast w perykopie uczty Jezus jest cały czas w jednym miejscu, w Wieczerniku, w gronie najbliższych uczniów, nie czyni żadnych znaków nadprzyrodzonych, tj. cudów prócz znaku jakże naturalnego, jakim jest pokorne umywanie nóg uczniom.

3. Exodus Izraela jako ceremoniał zawarcia przymierza. Exodus Jezusa jako analogiczny ceremoniał.

Dogłębne analizy Księgi Wyjścia 1-18 wykazały, że Exodus Izraela z Egiptu był nie tylko wydarzeniem historycznym, dzięki któremu Lud Boży został wyprowadzony z ziemi zniewolenia do ziemi wolności. Oto w Bożym zamyśle pierwsza część tegoż Exodusu – przejście z Egiptu pod Bożą Górę Horeb – posłużyła Bogu do zawarcia z Ludem szczególnie bliskiej relacji: przymierza.

Nie chodzi tu jednak o przymierze synajskie, które nastąpiło po tym, jak Lud, prowadzony przez Boga widocznego w znakach ognia i obłoku, po przejściu Morza Czerwonego dotarł po trzech miesiącach wędrówki aż pod tę Bożą Górę. O jakim zatem przymierzu tu mowa? Czy było jakieś przymierze Boga i Izraela wcześniejsze od tego znanego powszechnie «Przymierza Dziesięciu Słów»?

Tak, Bóg wcześniej zawarł z Izraelem przymierze! [22] Przejście Boga w znaku ognia/obłoku, a wraz z Nim przejście Ludu Izraela pomiędzy rozciętymi wodami Morza Czerwonego – to nieodwołalny akt zawarcia przymierza, trzeci z czterech elementów ceremoniału zawarcia przymierza z około XVI-XII wieku przed Chrystusem; ceremoniał ten miał następujące części [23]:

1. Przedstawienie kontrahentów przymierza, w tym szczególnie silniejszego z nich.
2. Nadanie klauzuli (prawa) przymierza słabszemu kontrahentowi przez silniejszego. Istotą klauzuli przymierza jest zapewnienie corocznego uczczenia przez słabszego kontrahenta dnia zawarcia przymierza, pamiętanie o przyjęciu relacji poddaństwa wobec silniejszego kontrahenta.
3. Dokonanie nieodwołalnego aktu zawarcia przymierza poprzez przejście obu kontrahentów pomiędzy połowami rozpłatanych zwierząt, po ziemi nasączonej ich krwią.
4. Realizacja obietnic przymierza (np. obdarowanie słabszego kontrahenta ziemią) i upamiętnienie przymierza (np. poprzez usypanie kopca, złożenie traktatu przymierza w sanktuariach obu stron).

Poszczególne etapy ceremoniału zawarcia przymierza zostały w Exodusie z Egiptu i w Exodusie Jezusa zrealizowane następująco:

Ad. A. Wj 6,2-11,10: Bóg daje Izraelowi obietnice przymierza (wyzwolenie, obdarowanie ziemią), a poprzez cudowne znaki-plagi Bóg objawia swoją wielkość, wspaniałość jako silniejszy kontrahent; przedstawieniu słabszego kontrahenta służy nade wszystko genealogia Mojżesza i Aarona (Wj 6,13-27). W Ewangelii św. Jana perykopa 1,19-17,26 jako tak zwana „Księga znaków” pełni analogiczną funkcję [24]. Istotne dla typologii obu sytuacji jest to, że znaki-cuda z jednej strony mają zaświadczyć o wielkości Boga jako sprawcy cudów, a dzięki temu stać się okazją do uwierzenia w jego moc i do uległości wobec Niego, a z drugiej strony nieustępliwa niewiara oponentów (Egipcjan oraz Judejczyków z Jerozolimy) jest z góry znana Bogu jako wynik zatwardziałości ich serc i aktów odrzucania wymowy znaków [25].

Ad. B. Wj 12,1-13,16: jest to perykopa prawa, w której Bóg nakłada na Izraela prawo przymierza, zobowiązujące go do corocznego świętowania dnia wejścia w relację poddaństwa wobec Boga jako suwerena. Prawo to nakazuje coroczną celebrację Paschy w nocy 15. dnia miesiąca Abib, spożywanie baranka z przaśnym chlebem i gorzkimi ziołami. Wbrew współczesnym „dowodom” o konieczności rozbijania tekstu Wj 12,1-13,16 na rzekome źródła, dowiedziono jego literackiej spójności jako perykopy prawa dzięki specyficznemu przeplotowi mów Boga i Mojżesza [26]. Ponadto wykazano, że obecny w tej perykopie opis wymarszu Izraelitów z Egiptu służy również celom prawodawczym (jest on objaśnieniem obowiązku jedzenia przaśnego chleba podczas Paschy i podczas siedmiodniowych Przaśników – Izraelici wyszli z ciastem jeszcze nie zakwaszonym), a nie opisaniu kolejnego (trzeciego) etapu Exodusu [27]. Dwa zagadnienia tej perykopy – nadanie prawa i jego objaśnienie poprzez opis wyjścia – są ze sobą splecione. Analogiczne splecenie jest w perykopie uczty paschalnej Jezusa z Apostołami (13,1-17,26): jest to perykopa prawa, gdyż w jej ramach Jezus nadaje uczniom nowe prawo (J 13,34) – obowiązek miłowania tak, jak On sam miłuje, a więc bez cofania się przed ofiarą z własnego życia w sytuacji, gdy trzeba zaświadczyć o posłuszeństwie wobec Boga ponad miłość wobec siebie i wobec ludzi. Ponieważ po zakończeniu tej uczty Jezus wejdzie na drogę oddawania życia z miłości do Ojca, dlatego Jego wielokrotne nawiązywanie do rychłego odejścia z tego świata są nie tylko stwierdzeniem bliskiej śmierci, ale i objaśnianiem, jak uczniowie powinni wypełniać prawo miłości, które On im teraz nadaje. Temu samemu celowi służy już obmycie im nóg i objaśnienie tego aktu (J 13,5-17). Mowy Jezusa o bliskiej obecności Ojca, Ducha Świętego i Jego samego wobec uczniów, a ponadto Jego modlitwy mają ten sam cel: utwierdzają serca uczniów w zaufaniu wobec Boga, który jest wspomożycielem tych, którzy decydują się miłować tak, jak On im nakazuje. Słowa Jezusa o wrogości tych, którzy nie wierzą i nie miłują Boga mają tenże cel: pokazują realizm miłowania w perspektywie oddawania życia z ręki tych, którzy są daleko od Boga i Jego prawa miłowania.

Ad C. Wj 13,17-14,31: akt przejścia kontrahentów przez ziemię nasączoną krwią zwierząt, a więc przez sferę śmierci – był ustalonym kulturowo trzecim elementem ceremoniału zawarcia przymierza [28]. Właśnie według tego ceremoniału Bóg najpierw zawarł jednostronne przymierze z Abramem – przeszedł w znaku ognia i dymu (a zatem w znakach analogicznych wizualnie do słupa ognia/obłoku) pomiędzy połowami zwierząt, rozpłatanymi i rozłożonymi połowa naprzeciw połowy na ziemi przez Abrama. To wówczas Bóg zapowiedział Patriarsze, że jego potomkowie będą przez czterysta lat w niewoli w jakimś kraju, z którego Bóg ich wyprowadzi, co też się stało w czasie życia Mojżesza (por. Rdz 15,13; Wj 12,40-41).

Przejście przez sferę śmierci – pomiędzy połowami zabitych zwierząt, po ziemi nasączonej ich krwią – zostało w specyficzny sposób zrealizowane w przymierzu Exodusu: Bóg i Izrael przeszli pomiędzy połowami rozciętego morza, po jego obnażonym dnie, przeszli po dnie Otchłani wód, a Otchłań w objawieniu biblijnym jest właśnie krainą śmierci. Według objawienia, przekazanego przez proroka Izajasza (por. Iz 51,9-10), Bóg rozciął [29] morze jako specyficzne zwierzę – Rahaba, czyli ogromne zwierzę – aby przeprowadzić swój Lud ku wolności. Przejście Boga pomiędzy połowami zwierząt rozciętych przez Abrama i przejście Boga i Izraela pomiędzy połowami morza-Rahaba, rozciętego przez Pana, miało miejsce w nocy.

Analogicznego przejścia w ciemnościach przez sferę śmierci – przez Otchłań – dokonuje Jezus: była noc (por. J 18,3), gdy wychodząc z Wieczernika rozpoczynał kolejny etap swojego Exodusu, etap również duchowo naznaczony ciemnością nocy (por. J 9,4; Łk 22,53); była ciemność, gdy umierał na Golgocie podczas zaćmienia słońca (por. Łk 23:45); oddając życie na krzyżu, zstępując w mroki Otchłani (por. Hi 38,16-17), Jezus przechodzi przez nią, aby dopiero po trzech dniach z niej wyjść do nowej rzeczywistości, do nadprzyrodzonego stanu egzystencji. Tak jak przejście Izraela przez Otchłań-morze było nie tylko aktem przemarszu na drugi brzeg do życia w wolności od uciskających ich Egipcjan, ale równocześnie aktem zawarcia przymierza, tak samo ma się rzecz z aktem umierania Jezusa, to znaczy Jego przechodzenia przez Otchłań-Śmierć aż do poranka Zmartwychwstania (por. Wj 14,24 i J 20,1).

Ad. D. Wj 15,1-21: realizacja zobowiązań przymierza. Poprzez liturgiczny śpiew hymnu dokonuje się – na zasadzie antycypacji – przekazanie przez Boga ziemi Izraelowi, natomiast Izrael wyznaje, że Bóg jest jego Królem, Władcą. Fakt zwarcia przymierza zostaje utrwalony w specyficzny sposób – poprzez pieśń, zapisaną w sercach Ludu. Analogia w Ewangelii św. Jana: tak jak po nocnym przejściu przez Otchłań wód Izrael rano śpiewa pieśń chwały wobec Boga (por. Wj 15,1-21; o chwale – δόξα – w wierszach 7 i 11), tak Jezus w poranek Zmartwychwstania, po przejściu Otchłani śmierci, zostaje otoczony przez Ojca chwałą szczególną, taką, „jaką miał zanim świat powstał”, zgodnie z Jego zapowiedzią z Wieczernika (por. J 17,5): tą chwałą jest nowe życie Jezusa Zmartwychwstałego. Ponadto Jezus sam oddaje chwałę Ojcu poprzez ukazywanie siebie – żyjącego – uczniom. Katecheza apostolska bowiem od początku wskazywała, że to Bóg podniósł Jezusa z martwych (por. Dz 3,15). Sam Jezus mówił o cudzie wskrzeszenia Łazarza jako akcie ku chwale Bożej, aby dzięki niej Syn został otoczony chwałą (por. J 11,4). Ponadto wszelkie cudowne znaki-uzdrowienia służyły ukazywaniu chwały Ojca i Syna (por. δόξα w J 2,11; 7,18; 8,50.54; 11,4.40). Największy z tych znaków – Zmartwychwstanie – najwznioślej ukazuje chwałę Boga, oddaje Bogu chwałę. Co więcej – św. Jan, wyjątkowo na tle innych ewangelistów, ukazuje Jezusa, który już teraz tchnie na uczniów Ducha Świętego (por. J 20,22). Jezus zatem udziela Ducha Świętego teraz, gdy został uwielbiony w czwartym etapie ceremoniału zawarcia przymierza; Jezus realizuje zobowiązanie, które zgodnie z ceremoniałem złożył w pierwszym jego etapie (por. J 7,39).

Tak jak cztery części Exodusu z Egiptu, z nieodwołalnym aktem przejścia przez Otchłań-Morze, tak samo cztery części Exodusu Jezusa, z nieodwołalnym aktem przejścia przez Otchłań-Śmierć, są nie tylko etapami Jego życia, ale i realizacją czterech elementów ceremoniału zawarcia przymierza. Jezus nie tylko umarł jako ofiara przebłagalna za grzechy świata, ale podczas tego aktu zawarł nowe przymierze – właśnie w tym czasie, gdy oddawał życie na Golgocie, zstępował do Otchłani i z niej wychodził. Przymierze zawarte w Krwi Chrystusa jest to przymierze dokonane przez Niego w akcie przejścia przez „Czerwone Morze” Jego Krwi, przejście pomiędzy mrokami Otchłani, przejście ku życiu wiecznemu.

4. Struktura liturgii Paschy jako struktury ceremoniału zawarcia przymierza; Wj 1-18 jako traktat zawarcia przymierza.

Badania liturgii Paschy wykazały [30], że ma ona strukturę ceremoniału zawarcia przymierza, jaki obowiązywał w XVI-XII wieku przed Chrystusem, a więc w czasie Exodusu Izraela. Księga Wyjścia 1-18 jest tegoż przymierza traktatem, tj. relacjonuje przebieg czteroelementowego ceremoniału w czterech perykopach wewnętrznych, obramowanych dwoma perykopami.

Pascha w kolejnych czterech częściach rytu przenosi [31] jej uczestników w czas kolejnych czterech etapów wyjścia z Egiptu, etapów zapisanych w kolejnych czterech perykopach Księgi Wyjścia: 6,2-11,10; 12,1-13,16; 13,17-14,31; 15,1-21.

Czterema głównymi etapami Exodusu są:

A. Czas przed ucztą paschalną w Egipcie,

B. Czas uczty paschalnej w Egipcie,

C. Czas wymarszu z Egiptu, z miejsca spożywania uczty paschalnej, przejścia do morza i pomiędzy jego przepołowionymi wodami,

D. Czas śpiewu hymnów na brzegu wolności.

Etapy główne zostały jak klamrą otoczone:

• Etapem przygotowawczym (opisanym w Wj 1,1-6,1, a w Passze odzwierciedlonym w zwyczaju poszukiwania i usuwania kwasu z domu oraz w zwyczaju zapalania świecy paschalnej),
• Etapem wieńczącym dzieło Pana (opisanym w Wj 15,22-18,27, a w Passze reprezentowanym przez tak zwany po-seder: aż do rana trwają pobożni żydzi w śpiewie ku czci Pana i rozważaniu objawienia Jego łaskawości dla Izraela poprzez dzieło wyprowadzenia go z niewoli).

Cztery części Exodusu są uobecniane kolejno przez cztery części Paschy:

A. Paschalna hagada (opowiadanie), śpiew pierwszej części Hallelu, tj. Ps 113-114. Część ta służy przede wszystkim ukazaniu Boga jako silniejszego kontrahenta przymierza, Jego dobrodziejstw wobec Izraela, wciąż potrzebującego Jego pomocy.

B. Spożywanie potraw nakazanych przez Prawo, tj. baranka, przaśnika, gorzkich ziół, a potem swobodna uczta. Część ta służy przede wszystkim przyjęciu/realizacji (poprzez spożywanie) prawa przymierza przez Izraelitów: każdego roku spożywając te pokarmy pamiętają o Bogu, który w tym właśnie dniu wyprowadził ich z gorzkiej sytuacji niewoli, nakazując przed wyjściem spożywanie baranka w domach pomazanych jego krwią.

C. Spożywanie przaśnego Afikomanu, rozdzielanego przez przewodniczącego każdemu z uczestników Paschy. Afikoman – אֲפִיקוֹמָן – jego (וֹ) dnem (אֲפִיק) jest manna (מָן) – etymologicznie ujawnia fakt, że oto teraz uczestnicy Paschy uczestniczą w przejściu Ojców pod wodzą Boga po obnażonym dnie Morza Sitowia (יַּם־סוּף) / Morza Czerwonego (θάλασσα ἐρυθρᾶς), po dnie Otchłani. W tej części napełnia się kielich Eliasza [32], pod którego przewodnictwem może właśnie tej nocy nastąpić ponowienie Exodusu, a następnie otwiera drzwi i wypowiada prośbę, aby Bóg właśnie teraz zechciał wylać swój gniew (חֲרוֹן) na wrogie narody – to jest liturgicznym znakiem wyruszania [33].

D. Uwielbienie Boga poprzez śpiew drugiej części Hallelu, tj. Ps 115-118; śpiew innych pieśni. Część ta jest uczestnictwem w śpiewie hymnu (por. Wj 15,1-21) przez Ojców po przejściu morza; w ramach tego hymnu (por. Wj 15,16-17) Izrael już, na zasadzie antycypacji, otrzymał na własność Ziemię Obiecaną, już do niej wszedł, już zbudował świątynię Boga – choć historycznie miało się to dokonać dopiero po czterdziestu latach wędrówki (wskutek nieposłuszeństwa Izraela wobec Boga).

Cztery części Paschy są jak klamrą otoczone przed-sederem i po-sederem, tj. obrzędami przygotowawczymi (np. szukanie i usuwanie wszelkiego kwasu) i obrzędami, które pobożni żydzi sprawują nawet do rana (śpiewają, rozważają sens celebrowanych wydarzeń).

Pascha czyni jej uczestników kolejno uczestnikami poszczególnych czterech etapów Exodusu z Egiptu, a równocześnie uczestnikami poszczególnych czterech elementów ceremoniału zawarcia przymierza.

5. Struktura liturgii Eucharystii jako struktury ceremoniału zawarcia przymierza; J 1-21 jako traktat zawarcia przymierza.

Badania [34] porównawcze liturgii Paschy i liturgii Eucharystii wykazały, że obie mają identyczną strukturę, ponieważ Jezus ustanowił Eucharystię jako nową Paschę; są one strukturami starożytnego ceremoniału zawarcia przymierza.

Eucharystia ma zatem identyczną budowę i logikę jak Pascha. Eucharystia ma również cztery części (z których pierwsze dwie nazywa się liturgią słowa, a kolejne dwie – liturgią Eucharystii: por. np. OWMR z 2004 r., nr 120-186):

A. Czytania i śpiew tekstów z Pisma Świętego, homilia, wyznanie wiary. Część ta służy ukazaniu nade wszystko Boga jako silniejszego kontrahenta przymierza, zapowiadającego obdarowanie dobrodziejstwami Ludu, wciąż potrzebującego Jego pomocy. Pierwsza główna perykopa Ewangelii św. Jana (J 1,19-12,50) jako „Księga znaków” służy właśnie temu celowi.

B. Modlitwa wiernych. Część ta służy przyjęciu i realizacji prawa przymierza, przymierza wzajemnej miłości Boga i ludzi oraz ludzi pomiędzy sobą. Druga główna perykopa Ewangelii św. Jana (J 13,1-17,26) jako „perykopa Ostatniej wieczerzy” służy właśnie temu celowi: ukazuje Jezusa, który poprzez obecność z uczniami, przykład służby, objaśnienia i modlitwy oczyszcza ich i wszczepia w Siebie, w miłość swojego serca. Szerzej zostanie to omówione w następnym punkcie niniejszego artykułu.

C. Przeistoczenie jako uobecnienie zbawczej Śmierci Jezusa, tj. Jego Przejścia przez Otchłań; spożywanie przaśnej Hostii św. (rozdzielanej przez przewodniczącego każdemu z uczestników) jako akt uczestnictwa w tym Przejściu Jezusa przez Otchłań. Kielich Mesjasza jest tu wypijany. Jak to wcześniej wykazano, trzecia główna perykopa Ewangelii św. Jana (J 18,1-19,42) jako „perykopa Męki” służy opisaniu realizacji właśnie tego celu trzeciego etapu życia Jezusa.

D. Uwielbienie Boga po spożyciu Komunii św. (por. OWMR z 2004 r., nr 88 i 164). Część ta jest uczestnictwem Ludu w chwale Jezusa wychodzącego z Otchłani, w chwale Zmartwychwstałego, który ukazuje się uczniom i obdarza ich Duchem Świętym jako darem Ojca w odpowiedzi na Jego miłość: Jezus już tu obdarza wierzących życiem wiecznym. Jak to wcześniej wykazano, czwarta główna perykopa Ewangelii św. Jana (J 20,1-20,31) jako „perykopa Chwały” służy opisaniu realizacji właśnie tego celu czwartego etapu życia Jezusa.

Te cztery części otoczone są jak klamrą dwiema częściami: „obrzędami wstępnymi” i „obrzędami końcowymi”; te ostatnie pobożni wierni przedłużają w modlitwie adoracyjnej po Mszy świętej [35]. W Ewangelii św. Jana Prolog i Epilog są odpowiednikiem tych dwu części. Prolog, analogicznie jak w Księdze Wyjścia część 1,1-6,1, służy ukazaniu wejścia Jezusa w ten świat, z którego będzie wychodził poprzez spełnianie czterech etapów ceremoniału zawarcia przymierza – co opisane w J 1,19-20,31. Natomiast Epilog – jak to zostanie przedstawione w następnym punkcie niniejszego artykułu – analogicznie jak perykopa 15,22-18,27 w Księdze Wyjścia, ukazuje najważniejsze prawa życia codziennego, nadane przez Zmartwychwstałego jako silniejszego kontrahenta przymierza słabszemu kontrahentowi – ludzkości, a w szczególności Jego uczniom.

Analogia pomiędzy czterema częściami Paschy a czterema częściami Eucharystii szczególnie uwidacznia się w znaku łamania paschalnego Afikomanu – przaśnego chleba [36], kiedy to uczestnicy liturgii są przenoszeni w czas zawarcia przymierza, w czas przejścia przez Otchłań Morza Czerwonego / przez Otchłań Śmierci Jezusa [37].

Tak jak Wj 1-18 jest traktatem przymierza Paschy/Exodusu Izraela, tak Ewangelia św. Jana jest traktatem dla przymierza Eucharystii/Exodusu Jezusa.

6. Księga Wyjścia 1-18 i Ewangelia św. Jana jako traktaty przymierza – niektóre szczegółowe analogie wyrazowe i tematyczne.

Księga Wyjścia 1-18 jako traktat przymierza zawartego w przejściu pomiędzy połowami morza-Rahaba ma sześć perykop, z których cztery środkowe są opisem realizacji czterech kolejnych elementów ceremoniału zawarcia przymierza, zaś dwie skrajne – opisem etapu przygotowawczego, poprzedzającego dzień rozpoczęcia ceremoniału, oraz etapu wieńczącego, następującego po zakończeniu ceremoniału. Czy przebieg życia Jezusa może być rozumiany analogicznie do dziejów Izraelitów, ukazanych w Księdze Wyjścia 1-18? Tak! Oto Ewangelia św. Jana ma wyraźnie zarysowane sześć części głównych.

Prolog i Epilog stanowią literacką klamrę, obramowanie dla czterech części środkowych. Prolog ukazuje etap przygotowawczy, poprzedzający dzień, w którym Jezus rozpoczął realizować pierwszy z czterech elementów ceremoniału zawarcia przymierza. Epilog jest zwieńczeniem traktatu.

Prolog Janowy mówi o wejściu Logosu w ten świat, z którego będzie wychodził w czteroetapowym Exodusie (J 1,19-20,31). Prolog Księgi Wyjścia mówi o wejściu Ojców Izraela do ziemi Egiptu, z której ich potomkowie będą wychodzić w czteroetapowym Exodusie (Wj 6,2-15,21).

Natomiast tematem kolejnych części środkowych tej Ewangelii jest opis kolejnych czterech elementów ceremonii zawarcia przymierza, a mianowicie:

A. J 1,19-12,50. Księga znaków/cudów, analogicznie jak Wj 6,2-11,10, służy nade wszystko ukazaniu wielkości Boga Ojca przez Jezusa jako Jego posłańca; część ta ma ukazać wspaniałość silniejszego kontrahenta przymierza, Jego zdolność do pełnienia roli obrońcy słabszego partnera. Podobnie jak w Księdze Wyjścia 6,2-11,10 odnośnie Mojżesza i Aarona, w tej części Ewangelii autor natchniony przekonuje o wiarygodności Jezusa jako posłanego przez Boga Jego reprezentanta i jednocześnie Tego, który prowadzi Lud ku Niemu, ku życiu prawdziwemu.

Podobnie jak w Wj 6,2-11,10 ukazani są Egipcjanie jako wrogowie prawdziwego Boga i Izraelitów, tak w tej perykopie ukazani są Żydzi z Jerozolimy, którzy przeciwstawiają się Jezusowi, a wskutek zatwardziałości serca nie widzą Jego mesjańskiego posłannictwa wobec nich i dlatego usiłują Go zgładzić (słowa mające formę podstawową Ἰουδαῖος występują głownie w dwóch perykopach, a mianowicie: 47 razy w J 1,19-12,50, przeważnie dla opisania dyskusji/sporów z Żydami, a ponadto 22 razy w J 18,1-19,42: Żydzi doprowadzają do skazania Jezusa; Jezus jest skazany jako król żydowski).

Analogia do Wj 6,2-11,10 jest uwidoczniona w podobieństwie roli znaków-plag (słowo τέρας: 4 razy; σημεῖον: 7 razy) i znaków-cudów Jezusa (słowo τέρας: 1 raz; σημεῖον: 16 razy), a także w zatwardziałości serca faraona i jego poddanych oraz zatwardziałości Żydów z Jerozolimy. Ponadto widoczne jest podobieństwo w podsumowaniach obu perykop: pomimo ukazania tak wielu znaków, oponenci nie uwierzyli – Wj 11,10 a J 12,40 – bo Pan zatwardził każdemu z nich serce (καρδία):

Wj 11,10 Mojżesz i Aaron wykonali wszystkie cuda przed faraonem. Lecz Pan uczynił upartym serce faraona, tak iż wzbraniał się wypuścić Izraelitów ze swego kraju.

Μωυσῆς δὲ καὶ Ααρων ἐποίησαν πάντα τὰ σημεῖα καὶ τὰ τέρατα ταῦτα ἐν γῇ Αἰγύπτῳ ἐναντίον Φαραω ἐσκλήρυνεν δὲ κύριος τὴν καρδίαν Φαραω καὶ οὐκ ἠθέλησεν ἐξαποστεῖλαι τοὺς υἱοὺς Ισραηλ ἐκ γῆς Αἰγύπτου

J 12,40 Zaślepił ich oczy i twardym uczynił ich serce, żeby nie widzieli oczami oraz nie poznali sercem i nie nawrócili się, ażebym ich uzdrowił.

τετύφλωκεν αὐτῶν τοὺς ὀφθαλμοὺς καὶ ἐπώρωσεν αὐτῶν τὴν καρδίαν, ἵνα μὴ ἴδωσιν τοῖς ὀφθαλμοῖς καὶ νοήσωσιν τῇ καρδίᾳ καὶ στραφῶσιν, καὶ ἰάσομαι αὐτούς.

B. J 13,1-17,26. Uczta paschalna Jezusa z uczniami. Tak jak w Wj 12,1-13,16 ukazane jest prawo Paschy/Przymierza, tak tutaj ukazane jest prawo Eucharystii/Nowego Przymierza, prawo służby z miłości wobec braci, prawo bliskości z Jezusem, prawo otwarcia na Ojca i dar Ducha Świętego. Co więcej, tak jak w historii Exodusu z Egiptu właśnie uczta (spożywanie baranka z przaśnym chlebem i gorzkimi ziołami) w nocy poprzedziła bezpośrednio długo oczekiwany moment wyruszenia (uobecniany w kolejnej, trzeciej części Paschy), analogicznie jest i w Exodusie Jezusa: uczta paschalna/eucharystyczna w nocy poprzedziła bezpośrednio kolejny etap Jego życia, jakim było wyruszenie w drogę, w przejście przez Mękę i Śmierć. Jak to wskazano już powyżej, św. Jan najwyraźniej celowo – odmiennie niż synoptycy – rozbudował perykopę uczty paschalnej, aby ukazać ją jako jeden z głównych czterech etapów Exodusu Jezusa. Oto bowiem pod względem ilości wyrazów (2822) perykopa uczty zajmuje drugie miejsce (kolejno w czterech perykopach środkowych jest tak: 9790, 2822, 1609, 615). Synoptycy poświęcili opisowi uczty paschalnej nieporównywalnie mniej miejsca.

Analogia pomiędzy tą perykopą a Wj 12,1-13,16 uwidacznia się przede wszystkim w tym, że obie reprezentują ucztę paschalną przed wyruszeniem.

Ponadto istnieją charakterystyczne szczegóły, które służą celom kompozycyjnym, ale – jeśli nie zostaną zrozumiane przez czytelnika właśnie jako elementy kompozycyjne – budzą jego zaniepokojenie. Oto w obu perykopach istnieje zapis o wyruszeniu z miejsca ucztowania, który jednak nie oznacza, że oto teraz autor natchniony relacjonuje historyczne wyruszenie; zapis ten jest zabiegiem literackim, inkluzją zamykającą część tekstu. Mianowicie:

a/. Wj 12,41-12,51 jest inkluzją, w której autor natchniony mówi:

Wj 12:41 I oto tego samego dnia, po upływie czterystu trzydziestu lat, wyszły wszystkie zastępy Pana z ziemi egipskiej.

καὶ ἐγένετο μετὰ τὰ τετρακόσια τριάκοντα ἔτη ἐξῆλθεν πᾶσα ἡ δύναμις κυρίου ἐκ γῆς Αἰγύπτου

Wj 12:51 Tego samego dnia wywiódł Pan synów Izraela z ziemi egipskiej według ich zastępów.

καὶ ἐγένετο ἐν τῇ ἡμέρᾳ ἐκείνῃ ἐξήγαγεν κύριος τοὺς υἱοὺς Ισραηλ ἐκ γῆς Αἰγύπτου σὺν δυνάμει αὐτῶν

Jednakże historyczny akt wyruszenia opisany jest dopiero w następnej perykopie, począwszy od Wj 13,17, natomiast po Wj 12,51 następuje druga część perykopy prawa.

b/. J 14,30-31:

J 14,30 Już nie będę z wami wiele mówił, nadchodzi bowiem władca tego świata. Nie ma on jednak nic swego we Mnie. 31 Ale niech świat się dowie, że Ja miłuję Ojca, i że tak czynię, jak Mi Ojciec nakazał. Wstańcie (ἐγείρεσθε), idźmy stąd!

Tutaj także nie następuje wyruszenie Jezusa i uczniów z Wieczernika; ma ono miejsce również, tak jak w Księdze Wyjścia, dopiero na początku następnej perykopy. Najwyraźniej ten werset wraz z wersetem J 13,4 stanowi inkluzję dla pierwszej części perykopy uczty: oba zawierają słowo ἐγείρω – powstać: J 13,4 wstał (ἐγείρεται) od wieczerzy i złożył szaty.

Można nawet przypuszczać, że J 13,1-4 stanowią wraz z 14,28-31 inkluzję dla tej pierwszej części perykopy uczty, gdyż poruszają ten sam temat.

J 13,1 Było to przed Świętem Paschy. Jezus wiedząc, że nadeszła Jego godzina przejścia z tego świata do Ojca, umiłowawszy swoich na świecie, do końca ich umiłował. ² W czasie wieczerzy, gdy diabeł już nakłonił serce (καρδία) Judasza Iskarioty syna Szymona, aby Go wydać, ³ wiedząc, że Ojciec dał Mu wszystko w ręce oraz że od Boga wyszedł i do Boga idzie, 4 wstał od wieczerzy i złożył szaty. A wziąwszy prześcieradło nim się przepasał.

Widać, że w obu księgach ich perykopa uczty przed wyruszeniem ma dwie części, przy czym pierwsza część jest zakończona drugim wersetem inkluzji mówiącej o wyruszeniu, chociaż ono nastąpi dopiero po drugiej części, tj. na początku następnej perykopy.

C. J 18,1-19,42. Przejście Jezusa przez Otchłań Męki i Śmierci. Zawarcie przymierza we Krwi Jezusa. Tak jak w Wj 13,37-14,31 ukazany jest akt definitywnego zawarcia (po hebrajsku: cięcia) przymierza poprzez przejście Boga w znaku ognia/obłoku i Izraela z miejsca spożywania uczty paschalnej do morza i pomiędzy jego rozciętymi na pół wodami, tak w Ewangelii ukazane jest przejście Jezusa z uczniami do Ogrodu Oliwnego, a stamtąd poprzez sąd żydowski i rzymski na Golgotę, skąd w obecności Matki Maryi, innych niewiast oraz Apostoła Jana Jezus umierając dokonuje zstąpienia do Otchłani, aby przez nią przejść w przeciągu trzech dni do dnia Zmartwychwstania (o czym w następnej głównej części). Wprawdzie Apostoł nie mówi tu o zstąpieniu do Otchłani, jednak dla wierzącego Żyda było to oczywiste, o czym świadczy i Stary Testament, i apostolskie nauczanie św. Piotra [38] (Dz 2,27-31; 1P 3,18-4,6) czy Pawła (por. Rz 10,6; Ef 4,9-10), a co jednocześnie poświadcza, w trudniejszy do odczytania sposób, Janowa Apokalipsa (1,18; 6,8; 20,13-14).

D. J 20,1-20,31. Perykopa chwały Jezusa. Tak jak w Wj 15,1-21 Izrael śpiewa hymn na cześć Boga jako swojego Króla, potężnego obrońcy, Tego, który pokonał potęgę Otchłani oraz wrogów zbawienia – Egipcjan – tak samo ta perykopa Janowej Ewangelii ukazuje potęgę i chwałę Jezusa jako Syna Ojca, który pokonał Otchłań-Śmierć i wroga zbawienia – diabła (o czym mówi Ap 20,1-3) oraz jego sprzymierzeńców. Tak jak w hymnie Izrael już – na zasadzie antycypacji – jest w posiadaniu Ziemi Obiecanej, tak w tej Janowej perykopie ukazana jest chwała życia wiecznego Jezusa Zmartwychwstałego, który już teraz obdarowuje uczniów Duchem Świętym [39], a więc i życiem wiecznym – oni na zasadzie nowotestamentowej antycypacji dostępują udziału w nim teraz, pomimo tego, że żyją jeszcze w doczesności.

Trzeba zauważyć, że istnieje zamierzona przez Apostoła analogia pomiędzy perykopą chwały Księgi Wyjścia i perykopą chwały Ewangelii św. Jana. Oto bowiem w perykopie chwały Księgi Wyjścia (Wj 15,1-21) występuje Miriam (מִרְיָם – Μαριαμ), wraz z niewiastami (nie wymienionymi po imieniu) głosząca chwałę Boga zaraz po przejściu Otchłani morza. Analogicznie jest w perykopie chwały Ewangelii św. Jana: Apostoł pisze tu na temat Marii (Μαρία: J 20,1-2.11-19), której jako pierwszej ukazał się Jezus, dopiero co wyszedłszy z Otchłani śmierci; Maria na polecenie Jezusa głosi Jego chwałę. Ewangelista najwyraźniej celowo nie wymienia z imienia innych kobiet, obecnych przy pustym grobie, skoro poprzez użycie liczby mnogiej w wypowiedzi Marii – „zabrano Pana z grobu i nie wiemy (οὐκ οἴδαμεν – J 20,2), gdzie Go położono” zaznacza, że ich obecność jest mu znana, jak o tym mówią synoptycy (por. Mt 28,1-10; Mk 16,1-10; Łk 24,1-10.22-24).

W osobie Marii widoczna jest także różnica między perykopą chwały a Epilogiem: Maria nie występuje nigdzie w Epilogu, a tylko w perykopie chwały; apostołowie występują tu i tu.

Epilog. Całość wydarzeń tej części ma miejsce nad Jeziorem Tyberiadzkim, a więc tam, gdzie Jezus na początku powoływał uczniów. Odmiennie niż w poprzedniej perykopie, która skoncentrowana jest na nadzwyczajności wydarzenia, jakim jest Zmartwychwstanie Jezusa, Epilog ukazuje Jezusa, który troszczy się o codzienność swoich uczniów: o pokarm oraz sprawowanie władzy. Najpierw, zwracając się do apostołów przez „dzieci”, pyta ich, czy mają co jeść, a gdy okazuje się, że nie (por. J 21,2-3), wydaje im polecenie, którego posłuszne spełnienie okazuje się owocować w obfitość połowu. Ta sytuacja jest analogiczna do pierwszej części ostatniej perykopy Wj 1-18, która opisuje codzienne życie Izraela po przejściu Otchłani-morza i wyśpiewaniu chwały Panu: oto dotyka ich niedostatek pożywienia, wody i pokarmu, ale Bóg zaspokaja ich potrzeby cudownie poprzez wodę wzbudzoną cudownie ze skały oraz przez przepiórki i mannę, dar z nieba (por. Wj 15,22-17,7 jako pierwsza część Wj 15,22-18,27; Wj 15,22: nie znaleźli wody; 15,23: woda gorzka; 16,3: głód; 17,3: troska o pożywienie dla dzieci); posłuszeństwo Mojżesza i Ludu jest tu niezbędnym elementem współdziałania Boga z ludźmi.

Druga część Epilogu ukazuje dialog Jezusa z Piotrem, owocujący ustanowieniem władzy Ludu Nowego Przymierza, analogicznie jak to się staje w przedostatniej części (por. Wj 18,13-26) ostatniej perykopy Wj 1-18, gdzie Mojżesz za radą teścia i najwyraźniej po uzgodnieniu tego z Bogiem (por. 18,23), ustanawia hierarchę sędziów, z Mojżeszem jako głównym z nich, dla rozstrzygania sporów pośród Ludu. Ten akt poprzedzony jest posiłkiem w obecności Boga (por. 18,12). Tak samo jest w Ewangelii św. Jana! – por. J 21,15).

Trzecia (tj. ostatnia) część Epilogu jest analogiczna do ostatniego zdania ostatniej perykopy Wj 1-18: tak jak Jetro odchodzi od zgromadzonych Izraelitów, wracając do siebie (Wj 18,27), tak teraz ujawnia się (dopiero teraz! – J 21,20), że Jezus, gdy prowadził dialog z Piotrem, odchodził już od Apostołów, a idący za nimi Jan był świadkiem tej rozmowy. Teraz następuje fragment tajemniczy – jak to sam hagiograf zaznacza – trudny do zrozumienia. Dwukrotnie występujące tu stwierdzenie Jezusa o hagiografie: „Jeżeli chcę, aby pozostał, aż przyjdę, co tobie do tego?” (J 21,22), objaśnione jest jako nie komunikujące, iż on nie umrze. Cóż zatem oznacza to zdanie, tak emfatycznie zakomunikowane przez Jezusa?

ἐὰν αὐτὸν θέλω μένειν ἕως ἔρχομαι, τί πρὸς σέ;

Patrząc na całość Ewangelii, której autorem jest ów uczeń, można przypuszczać, że zdanie to odnosi się do trwania Apostoła na modlitwie po zakończeniu Eucharystii. Oto bowiem Ewangelia swoją częścią zasadniczą, złożoną z czterech perykop, reprezentuje czteroelementową Eucharystię, zatem Prolog reprezentuje czas przygotowania do jej sprawowania, a Epilog czas przestawania z Jezusem po jej zakończeniu. Autor Ewangelii dyskretnie, bez narzucania, ukazuje, że miłość jego serca do Jezusa pozwala mu trwać na modlitwie w oczekiwaniu Jego przyjścia.

Pierwsze wspólnoty uczniów Chrystusa miały zwyczaj trwać na modlitwie po zakończeniu Eucharystii, co zdaniem podobnym w konstrukcji gramatycznej [40] do powyższego wyraził św. Paweł (1Kor 11,26b):

τὸν θάνατον τοῦ κυρίου καταγγέλλετε ἄχρι οὗ ἔλθῃ.

przy czym to zdanie Apostoł napisał w kontekście przyjmowania Komunii św. podczas Eucharystii:

Ilekroć bowiem spożywacie ten chleb albo kielich pijecie,

śmierć Pańską głosicie aż przyjdzie.

Dalsze badania powinny pogłębić rozumienie zarówno struktury literackiej Ewangelii św. Jana, jak i poszczególnych jej fragmentów, łącznie z tym ostatnim. Egzegeza powinna bowiem powinna służyć wierze wspólnoty Kościoła. Interpretacja Pisma świętego, w ostatnich dziesięcioleciach uwolniona od dominacji metody historyczno-krytycznej, w szczególności jej racjonalizmu zamkniętego na nadprzyrodzoność, powinna owocować w życiu duchowym wspólnoty Kościoła [41] – biblista powinien nie tylko analizować tekst, ale i proponować jego pełniejsze odczytanie duszpasterzom, aby on znalazło odzwierciedlenie w odnowie relacji wierzących do Boga.

Zakończenie.

W niniejszym artykule został ukazany cel, któremu służy brak słów konsekracji w perykopie Ostatniej Wieczerzy, słów istotnych dla uobecnienia zawarcia Nowego Przymierza. Na koniec warto zauważyć, że św. Jan rozpoczął te perykopę od opisu umywania nóg przez Jezusa i nadania przykazania miłowania jak On, a zakończył modlitwą o wypełnianie tego przykazania przez uczniów mocą Jezusa, który za nich poświęca siebie w ofierze. Perykopa ta jest zatem skoncentrowana na ukazywaniu tego przykazania i możliwości jego realizacji przez uczniów dzięki Jezusowi, z którym oni się ściśle jednoczą w miłości, a który wstawia się do Ojca za nich, aby Duch Święty im w tym dziele stale towarzyszył, czyniąc w nich jedność w miłości wobec Boga i braci.

Spośród ewangelistów jedynie św. Łukasz przekazał słowa Jezusa o nowym przymierzu – Jezus podaje uczniom podczas Ostatniej Wieczerzy kielich, który jest nowym przymierzem w Jego Krwi wylewanej za nich (por. Łk 22,20: τοῦτο ὸ ποτήριον ἡ καινὴ διαθήκη).

Natomiast św. Jan zapisał słowa Jezusa o nowym przykazaniu (J 13,34: Ἐντολὴν καινὴν δίδωμι ὑμῖν), które On nadaje uczniom po dokonaniu umywania im nóg a jednocześnie bezpośrednio przed godziną przelewania swojej Krwi. Nowość tego przykazania należy zatem pojmować jako element nowego przymierza. Istotą jego jest takie miłowanie innych wzorem i mocą zjednoczenia z Jezusem, które obejmuje i pokorne akty codziennej miłości (takie jak umywanie nóg), i całkowity dar z własnego życia ze względu na zbawienie innych [42].

W artykule ukazano przede wszystkim typologiczną zależność pomiędzy Ewangelią św. Jana a Księgą Wyjścia 1-18.

Tak jak Wj 1-18 jest traktatem przymierza, które Bóg przy pośrednictwie Mojżesza zawarł ze swym Ludem poprzez przejście pomiędzy rozciętymi wodami Otchłani (Morza Czerwonego), tak cała Ewangelia św. Jana jest traktatem Nowego Przymierza, jakie Bóg przy pośrednictwie swojego Syna Jezusa zawarł ze swoim Ludem poprzez przejście pomiędzy rozciętymi mrokami innej Otchłani – Śmierci (Morza Czerwonego Jezusowej Krwi), w którą On wszedł poprzez śmierć na krzyżu.

Prolog – to wstęp historyczny do działalności Pana Jezusa, a w szczególności do podjęcia przez Niego czterech kolejnych etapów, wymaganych przez starożytny ryt zawarcia przymierza.

A. Tak jak w Exodusie Izraela Bóg poprzez dziesięć cudownych znaków przedstawił siebie, tak Jezus poprzez znaki i cuda objawia siebie i Ojca, który Go posłał i w którego imieniu chce zawrzeć nowe przymierze z ludzkością. W tym etapie Jezus realizuje pierwszy etap ceremonii zawarcia przymierza: przedstawienia kontrahentów przymierza, a w tym szczególnie silniejszego z nich. Słabszy kontrahent ukazany jest również: w swoich cierpieniach fizycznych i moralnych, w oczekiwaniu na zbawienie od grzechu i śmierci.

B. Tak jak przed wyjściem z Egiptu Bóg poprzez Mojżesza zgromadził Izraela na uczcie paschalnej Pierwotnego Przymierza, tak Jezus przed wyjściem z doczesności w wieczność zgromadził Apostołów na uczcie Nowego Przymierza, w ramach której ukazał prawo tego Przymierza: służbę, miłość do Boga i braci, prawo dawania życia dla ratowania braci od śmierci wiecznej. Św. Jan nie zaznacza werbalnie, w sposób jawny, iż w ramach uczty Pan Jezus zawiera Nowe Przymierze we Krwi Swojej – tę informację bowiem będzie można odczytać nie z werbalnych zapisów, lecz z analizy struktury całej Ewangelii, a w tym ze znaczenia, jakie miał trzeci element rytu Paschy w świetle Wj 1-18.

C. Jezus wychodzi z Wieczernika, aby w ciągu kolejnych dramatycznych wydarzeń przejść aż na Krzyż wbity we wzgórze Golgoty poza murami Jerozolimy, a z niego zstąpić w Otchłań śmierci.

D. Jezus Zmartwychwstaje, ukazuje się wybranym świadkom, obdarza Duchem Świętym Apostołów, zgromadzonych w Wieczerniku.

Epilog – poprzez ten łatwy do zauważenia „niezgrabny” (zakończenie po zakończeniu) element literacki hagiograf zaznaczył, że jest to kolejna, oddzielna część. Pełni ona rolę analogiczną do szóstego elementu struktury literackiej traktatów zawarcia przymierzy hetyckich, szóstego też elementu struktury literackiej Wj 1-18: zawiera najważniejsze prawa, nadane przez Zmartwychwstałego jako silniejszego Kontrahenta przymierza kontrahentowi słabszemu – ludzkości: Bóg karmi swoje dzieci, oczekuje posłuszeństwa wobec Piotra jako ustanowionego Jego reprezentanta, oczekuje trwania na modlitwie po zakończeniu Eucharystii.

Widoczne jest, że św. Jan zawarł w swojej Ewangelii akt zasadniczy dla Eucharystii – Przeistoczenie – choć uczynił to w sposób zaskakujący, odmienny niż synoptycy. Słowa konsekracji, obecne u synoptyków werbalnie, u św. Jana obecne są poprzez perykopę zwaną „Księgą Męki”, będącą zapisem historycznego wydarzenia – Przejścia Jezusa przez Otchłań Męki i Śmierci jako aktu zawarcia Nowego Przymierza. Nieobecność słów konsekracji w perykopie Ostatniej Wieczerzy (J 13-17) służy koncentracji uwagi na znaczeniu tej części jako reprezentacji drugiej części Eucharystii (modlitwy powszechnej), a w konsekwencji – zrozumieniu każdej z sześciu perykop i ich roli w strukturze całości.